فیلم‌ها و سریال‌های ایرانی در کنار نظام آموزشی دکترـ مهندس محور، برداشتی را عمومی کرده است که در آن کارگرها آدم‌هایی هستند بیگانه با تکنولوژی‌های ارتباطی. قهوه‌خانه پاتوق اصلی آن‌هاست و زمانی که به در بسته می‌خورند، روحانی مسجد محل، صمیمی‌ترین دوستی است که دارند.
از این نگاه، کارگران جزیی از تحولات جامعه نیستند.
واقعیت اما با جزییاتی همراه است که در این تصویر نیست و درست بودن این تصویر را هم به چالش می‌کشد.
گسترش وسایل ارتباطی همراه با همگانی شدن موبایل و اینترنت، همه گروه‌های اجتماعی را تحت تاثیر قرار داده است و کارگران هم استثنا نیستند.
نان شب، موبایل و اینترنت
مهدی ۲۹ سال دارد. نصاب کولرهای دو تکه در تهران است و یک دختر کوچک دارد. او معتقد است با استفاده از موبایلش که همیشه به اینترنت پرسرعت وصل است، کارش را بهتر انجام می‌دهد: «هر روز ساعت هفت صبح از خانه بیرون می‌زنم و تا برگردم ۹ شب است. دوست دارم زنم و دخترم را بیشتر ببینم که با ساعت کاری من جور نمی‌شود. وقتی سر کار هستم، برای هم فایل‌های صوتی می‌فرستیم. آن‌ها از خودشان و کارهایی که در خانه یا بیرون انجام می‌دهند عکس می‌گیرند و می‌فرستند. من هم از خودم به آن‌ها خبر می‌دهم. این‌جوری انرژی می‌گیرم و سخت نمی‌گذرد.»
بر اساس آمارها، هزینه خانواده‌های کارگری نزدیک به چهار برابر حداقل دستمزد آن‌هاست. با وجود این شرایط، بسیاری از کارگران در حد جیب‌شان، یک گوشی و بسته اینترنتی را برای خود و نزدیکان‌شان مهیا می‌کنند.
مهدی در مورد استفاده کاری از شبکه‌های پیام‌رسان به رادیو زمانه می‌گوید: «معمولا باید پیش از باز کردن یک دستگاه، مشخصات آن را به دفتر مرکزی بفرستیم تا ثبت شود و گارانتی بگیرد. خیلی سریع با گرفتن یک عکس از روی کارتن و شاسی و فرستادنش توی واتس‌آپ برای واحد پشتیبانی، یکی دو دقیقه‌ای این کار را انجام می‌دهیم. اگر مشتری‌ها مشکل یا سوالی داشته باشند هم راحت به من پیام می‌دهند.»
دوری و دوستی
سختی شرایط کار و دور بودن از خانواده، دوستان و نزدیکان، یکی از مشکلات زندگی کارگری است. اپلیکیشن‌های پیام‌رسان به کارگران کمک می‌کنند تا با کاهش محدودیت‌های مکان و زمان؛ روابط فردی، عاشقانه و اجتماعی خود را حفظ کنند.
همسر مهسا، کارگر است. نام او امیر است و روی یک سکوی نفتی در خلیج‌فارس کار می‌کند. آن‌ها در شیراز زندگی می‌کنند، هر دو متولد دهه ۶۰ هستند و حدود سه سال است ازدواج کرده‌اند. به خاطر نوبت کاری ۲۵ روزه امیر، محدودیت مرخصی گرفتن و هزینه‌بر بودن رفت‌وآمد برای آن ها، زندگی‌شان به دوره‌هایی از یک ماه دوری و یک ماه با هم بودن تبدیل شده است.
مهسا در مورد شرایط زندگی خود به رادیو زمانه می‌گوید: «شغل امیر سخت است. وقتی می‌رود، یک ماه بعد همدیگر را می‌بینیم. احساس تنهایی هر دوی ما را اذیت می‌کند. من دلم می‌گیرد و او روحیه‌اش خراب می‌شود. تازه متلک‌ها و حرف‌های دوست و فامیل هم هست که شما بابت چی ازدواج کرده‌اید؟ وقتی او نیست تو چه کار می‌کنی و از این حرف‌ها. آن‌ها که جای من نیستند. من چون خودم هم کار می‌کنم، شرایط کاری را می‌فهمم.»
نشانه‌های تاثیر ابزارهای ارتباطی جدید در تغییر برداشت‌ها از مفهوم عشق، رابطه یا زناشویی، در آن‌چه مهسا می‌گوید مشخص است: «تا پارسال خیلی سخت بود و حسابی کلافه شده بودیم، کمی طول کشید تا با آن کنار آمدیم. حالا هرموقعی دوست داشته باشیم ایمو می‌کنیم. هر وقت بخواهیم با هم تماس می‌گیریم و همه جوره همدیگر را می‌بینیم. پس انگار با هم هستیم و فشار کمتری احساس می‌کنیم.»
با گسترش وسایل ارتباط از راه دور، شکل ارتباط‌ها نیز تغییر کرده است. تکنولوژی می‌تواند سبک زندگی و رفتارها را متناسب با نیاز افراد شکل دهد.
توسعه رسانه‌ای، فضای تازه
ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای عالی فضای مجازی، در حاشیه افتتاح سومین نمایشگاه رسانه‌های دیجیتال انقلاب اسلامی گفته است: «بیش از ۹۵ درصد مشترکین فضای مجازی در حوزه سرگرمی مشغول هستند. در ایران ۲۱ میلیون نفر پیام‌رسان تلگرام را دانلود کرده‌اند و تلگرام ۱۵ میلیون کاربر فعال در ایران دارد.»
پوشش فراگیر اپراتورهای موبایل و فروش گوشی‌های ارزان قیمت در بازار ایران، حضور کارگران را در شبکه‌های اجتماعی و اینترنت آسان‌تر کرده است. همچنین تعاملات اجتماعی خارج از چهارچوب‌های محیط کار، کارگرها را با مسائل تازه‌ای روبه‌رو می‌کند.
مرتضی، کارگر شرکت سایپا‌ست. ۳۸ سال دارد و جایی در حوالی کرج مشغول به کار است. او از نگاه خودش درباره بد و خوب استفاده از ابزارهای پیام‌رسان به رادیو زمانه می‌گوید: «چند ماه پیش موبایل تازه‌ای خریدم. اول بلد نبودم ولی خیلی زود از دوستان یاد گرفتم. بچه‌ها مطالب مختلفی می‌فرستند ولی حقیقتش بعد از عضویت در بعضی گروه‌ها، برایم مشکل به وجود آمده. کاری ندارم دیگران چی می‌بینند و دوست دارند. از بعضی چیزهایی که می‌گذارند، ناراحت می‌شوم. نه این‌که سخت‌گیر باشم، اما اعتقادات خودم را دارم و از بعضی عکس‌ها و حرف‌ها خوشم نمی‌آید.»
او در پاسخ به سوالی در مورد فعالیت‌های خودش می‌گوید: «من عاشق ادبیات هستم، ولی کارگر شدم. الان عضو چند کانال شعر و داستانم. چیزهایی می‌نویسم و توی گروه شرکت می‌گذارم، دیگران می‌خوانند و نظر می‌دهند. یک چیز دیگر، این کانال‌ها برای گرفتن اخبار خیلی خوب است. من قبلا اخبار صدا و سیما را می‌دیدم، اما به آن اعتماد نداشتم. حالا برای خبر از موبایل استفاده می‌کنم.»
محتوای موجود در شبکه‌های اجتماعی، با ارزش‌های فرهنگی و اخلاقی همه کارگران همخوان نیست. گوناگونی و تنوع از ویژگی‌های رسانه‌های جدید است که در کنار دسترسی به منابع اطلاعاتی متعدد، می‌تواند باعث تغییر نگرش شخصی یا سیاسی افراد شود.
پیدا کردن مطالب سودمند آموزشی و افزایش سرمایه اجتماعی در قالب ارتباط بیشتر با دیگران، از دیگر دلایلی است که کارگران را به استفاده از اینترنت ترغیب می‌کند.
زهره، نظافت‌چی است. ۳۳ سال دارد، صاحب دو فرزند است و در بعضی شرکت‌های خصوصی، خانه‌ها و مجتمع‌های آپارتمانی کار می‌کند. شبکه‌های پیام‌رسان موبایل به او کمک کرده‌اند تا ارتباطات اجتماعی خود را گسترش دهد. او به زمانه می‌گوید: «من کانال‌های دکوراسیون و آشپزی را دوست دارم و از آن‌ها چیزهای زیادی یاد می‌گیرم. اینستاگرام هم خوب است، پر از ایده است. شرکتی که کار می‌کنم، یک گروه داریم که من عضو آن هستم. خیلی از کارمندان شرکت از طریق واتس‌آپ و تلگرام برای تمیزکردن خانه‌های خود، دوستان یا آشنایان‌شان با من هماهنگ می‌کنند. اگر بخواهند علاوه بر نظافت، برای دوباره چیدن وسایل خانه کمک می‌کنم. برای بعضی‌ها غذا هم درست می‌کنم.»
کارگران مشغول چت هستند
موبایل و شبکه‌های اجتماعی، در مقابله با مشکلات و استرس‌های فضای کار، راهکارهای تازه‌ای پیش روی کارگران می‌گذارند: داشتن فضای خصوصی یا استفاده همزمان از رادیو، شنیدن موسیقی و حفظ ارتباط با دوستان خارج از محیط کار.
رضا جوشکار است، ۲۵ سال دارد و در مشهد زندگی می‌کند. او فضای کاری‌اش را دوست ندارد. یکنواختی فعالیت‌های روزانه در کنار حرف‌ها و شوخی‌های تکراری دیگر کارگران، از عوامل نارضایتی او هستند. رضا به رادیو زمانه می‌گوید: «وقتی دوست ندارم با کسی حرف بزنم یا بی‌حوصله باشم، سرم را می‌کنم توی تلفن. در این حالت کمتر گیر می‌دهند. رادیو و موسیقی گوش می‌کنم. فرصت داشته باشم فیس‌بوک می‌روم یا با دوستانم چت می‌کنم. مگر نه با این‌ها حرفی ندارم بزنم، چون هم‌فاز نیستیم.»
فقدان منابع آموزشی و اعتراضات کارگری
استفاده از شبکه‌های اجتماعی در محیط‌های کاری یا سازمانی، تابع رفتار خاصی است که نیازمند تدوین و آموزش است. استفاده بی‌رویه از تلفن همراه و اینترنت، ممکن است کاهش بهره‌وری و خرابی محصول را به دنبال داشته باشد یا سلامت کارگران را به خطر بیاندازد.
ایرج، مسئول یکی از واحدهای فنی شرکت نفت در خوزستان است. در خطوط تولید لوله، ۲۷ سال سابقه کار دارد و معتقد است که همیشه ایمنی کارگر، از هر چیز دیگری مهم‌تر است. او به زمانه می‌گوید: «بعضی کارگرها این روزها به جای کار کردن، دائم به فکر فضای مجازی‌اند. انگار هوش و حواس‌شان به کار نیست. دائم توی وی‌چت، تانگو، تلگرام و وب می‌چرخند. فکر کنید در محیطی مملو از ماشین‌های سنگین، کوچکترین بی‌دقتی چه خطرهایی دارد. چند وقت پیش نزدیک بود یکی از کارگرها به خاطر حواس‌پرتی با موبایل، موقع جابه‌جا کردن لوله دچار سانحه شود. ضمنا با تلفن بازی کردن، کیفیت محصول تولیدی را هم خراب می‌کند.»
او در ادامه اما می‌گوید که بعضی کارگران به دنبال پیدا کردن اطلاعات مرتبط با کار خود یا اپلیکیشن‌های کاربردی، خلاقیت نشان می‌دهند: «کارگرهایی هم داریم که در اینترنت دنبال مطالب کاری هستند. یکی از کارگرها اپلیکیشن به درد بخور خوبی پیدا کرد که خودم هم آن را روی گوشی‌ام نصب کردم.»
ایرج درباره محتوایی که بین کارگران رد و بدل می‌شود و نقش شبکه‌های اجتماعی در تجمعات کارگری هم صحبت می‌کند: «همین فیلم‌هایی که موجود است، یا جک و شوخی و چیزهای دیگر …. کارگران رسمی برای تجمعات صنفی یک گروه درست کرده‌اند و نسبت به این مسائل حساس‌تر شده‌اند. روزهایی که برنامه‌ای داشته باشند به هم پیام می‌دهند و بعد جمع می‌شوند. البته تا به حال دو سه نفر به خاطر این فعالیت‌ها به دردسر افتاده‌اند.»
با به میدان آمدن اینستاگرام یا پیام‌رسان‌های محبوب و ساده‌ای چون تلگرام، رسانه‌ای شدن آن گروه‌های اجتماعی‌ای که تا پیش از این در حاشیه بودند، روند سریع‌تری به خود گرفته است.
شواهد نشان می‌دهند که اکنون کارگران، جزیی مهم از جامعه آنلاین ایران هستند و در شبکه‌های اجتماعی و ابزارهای پیام‌رسان حضوری گسترده و فعال دارند.