Opinion-small2

مادرهای مهربان مهمان‌نواز، پدرهای دیندار تسبیح به دست، دخترکان دلربای چادر ‌بر ‌سر، چای تازه‌دم، نذری‌پزان هیأتی و خانه‌هایی با معماری سنتی و حوض‌هایی پر از آب؛ این‌ها کلیشه‌های همیشگی سریال‌هایی‌ست که به برخی مناسبت‌ها از تلویزیون دولتی ایران پخش می‌شود. «حانیه» به کارگردانی سید جلال دهقانی اشکذری و با بازی الهام چرخنده یکی از این مجموعه‌های تلویزیونی‌ست که به مناسبت دهه موسوم به «دهه فجر» از شبکه دو تلویزیون دولتی ایران پخش شد.

نمایی از سریال «حانیه»: زن به عنوان کالای بسته‌بندی‌شده در حجاب اسلامی
نمایی از سریال «حانیه»: زن به عنوان کالای بسته‌بندی‌شده در حجاب اسلامی

سازندگان سریال‌هایی مانند «حانیه»، بازنمایی تصاویر زندگی سنتی ایرانی را به‌عنوان کارآمد‌ترین صورت روایی‌ آثارشان برمی‌گزینند و با این تمهید، خاطرات سال‌های دور مخاطبان و دلتنگی آن‌ها برای سویه‌های روشن گذشته را به ابزاری برای بازتولید ایدئولوژی حاکمان تبدیل می‌کنند. آن‌ها برگ‌های گذشته را ورق می‌زنند و در آن میان نماهایی را برمی‌گزینند که انسان شهری‌شده آرزومند دیدن دوباره‌شان است. آن‌ها داستان‌های مستعمل عاشقانه را در هم‌ می‌آمیزند و آن را بر بستر این تصاویر می‌گسترانند. در ‌‌نهایت دستورالعمل‌های سیاسی و فرهنگی را در آن می‌تنند تا محصولی هماهنگ با الگو‌ها و اهداف حکومت خلق کنند.

امسال اما به گواه آنچه گذشت و بنا به اذعان رسانه‌های داخلی، صدا و سیما – که گویا با چالش بودجه و بحران مخاطب روبروست- تنها یک سریال را از شبکه دو روی آنتن برد و باقی شبکه‌ها یا به پخش سریال‌های معمولشان ادامه‌دادند و یا سریال‌های ساخته‌شده‌ سال‌های پیش را بازپخش کردند.

«حانیه» محل فیلمبرداری را به یزد برده ‌است تا عرصه برای نقش زدن کلیشه‌های همیشگی در آن گسترده‌تر باشد و گذشته‌گرایی این‌بار با سیمایی قوم‌نگارانه و لهجه‌ بومی خودش را نمایش دهد.

پوستر سریال «حانیه»
پوستر سریال «حانیه»

داستان فیلم، مانند دیگر آثار این‌چنینی بر پایه‌ «درام» بنا شده است و در‌‌ همان حال، با افزودن یک مثلث عشقیِ ممیزی‌شده می‌کوشد بر جذابیت آن بیفزاید: ستوانی جوان، دیندار و عاشق‌پیشه، دلداده‌ «حانیه»، دختر شهلاچشمی می‌شود که پدرش از مریدان محمد صدوقی، روحانی شیعه مخالف با سلطنت پهلوی‌‌ست و پیرمردی مردم‌دار و دلسوز و از کاسبان خوشنام بازار است. سوی دیگر قصه سرهنگ مافوق اوست که به خاطر تعلقش به رژیم پهلوی در نقش «دیو» داستان ظاهر می‌شود، او از همسرش به دلیل ناهمخوانی عقاید سیاسی‌اش جدا شده، دخترش را از دیدار مادر محروم و در خانه زندانی کرده است و خدمتکار و همسر دومش را کتک می‌زند.

داستان «حانیه» مثل همه‌ «سریال‌های مناسبتی» صدا و سیما، برخلاف ادعاهای مردم‌شناسانه‌اش در تعارض کامل با بستر شکل‌گیری آن قرار دارد، کپی ناشیانه و ناهمگونی از داستان‌ها و فیلم‌های کلاسیک و عاشقانه است و از این جنبه قابل بررسی نیست.

اما انتراعی‌ترین بخش این سریال، بازنمایی کالاوارگی تن زن است که این‌بار خودش را نه به شکل برهنگی بلکه در مستوری به تصویر می‌کشد. «الهام چرخنده» که به گفته خودش نخستین نقش‌آفرینی‌اش با چادر را تجربه‌ می‌کند، یکی از بارز‌ترین نمودهای یک زن محجبه به عنوان یک کالای بسته‌بندی‌شده است، او از‌‌ همان سکانس اول حضورش در فیلم، با یک بازی هیستریک، بیننده را به توجه به چادرش دعوت می‌کند و در سراسر فیلم، تحول یکباره‌ و همسو شدنش با پروپاگاندای حکومتی را با کنایه به رخ مخاطب می‌کشد، تا به این ترتیب استفاده‌ ابزاری از تن زن این‌بار با ترفندی دگرگونه رخ بنماید و از تندیس زن پوشیده، برای القا دستورالعمل‌های حکومتی استفاده شود.

نام سریال هم سویه‌ دیگری از الگوهای جنسیتی مورد تأیید حکومت را آشکار می‌کند. استفاده از عنوان‌های زنانه که پیش از این هم در سریال‌های حکومتی سابقه داشته، تلاشی‌ست برای تصویر کردن زن آرمانی در جمهوری اسلامی. این زن که در این سریال با نام «حانیه» خوانده‌ می‌شود، هم به لحاظ معنی لغوی اسم و هم به لحاظ رفتاری الگوسازی می‌شود.

«حانیه» به معنای زنی مهربان است که حتی پس از مرگ همسرش هم به او وفادار می‌ماند و عمرش را وقف پرورش فرزندان به جا مانده از او می‌کند. این تصویر از زن اما در لایه‌هایی چندگانه معرفی می‌شود، چنانکه مؤلفه‌هایی نظیر زیبایی، تدبیر و عشوه‌گری با چادر، اطاعت محض و حیای زنانه همراه می‌شوند تا ضمن حفظ مخاطب عام، تصویری از زن همسو با الگوهای اسلامی هم ارائه شود.

تصاویر و برنامه‌های تلویزیونی همیشه قادرند درک مخاطبان را «شرطی» کنند. آن‌ها می‌توانند با ترفندهایی نظیر سفر در زمان و مکان، بازی با خاطره، سخن گفتن با زبان عشق و عاطفه و بهره گرفتن از زنان زیبا، دستگاه حافظه‌ بشر را به بازی بگیرند و الگوهای فرهنگی، نگرش سیاسی و حتی سبک زندگی او را دگرگون کنند. اگر چنین باشد، آیا به‌راستی می‌توان از کنار محصولات دستگاه تبلیغاتی حکومت اسلامی به‌سادگی گذشت؟

در همین زمینه:

مقالات لیلا سامانی در «زمانه»