روز جهانی بهداشت، برنامه‌ای سالانه است که توسط سازمان جهانی بهداشت حمایت می‌شود. از سه سال پیش، ایران با برگزاری هفته ملی سلامت، سعی کرده است که آگاهی‌رسانی عمومی در مورد بهداشت و سلامت را با برنامه‌های سازمان جهانی بهداشت مقارن کند. اما امسال برای اولین بار، مقامات وزارت بهداشت در ایران، برنامه‌های خود را از سازمان جهانی بهداشت جدا کرده‌اند.
قرار شده هفته ملی سلامت در ایران به جای همزمانی با تاریخ برگزاری روز جهانی بهداشت، با دو هفته تأخیر و در هفته ابتدایی اردیبهشت، با شعاری متفاوت از برنامه سازمان جهانی بهداشت برگزار شود.
هر سال، در روز هفتم آوریل (برابر با ۱۷ یا ۱۸ فروردین)، به مناسبت روز جهانی بهداشت، برنامه‌های مختلف آموزشی و آگاهی‌بخش از جمله سمینارها، کارگاه‌های آموزشی، گردهمایی‌ها و برنامه‌های مختلف دیگر در اغلب کشورهای جهان برگزار می‌شود. محور برگزاری این برنامه‌ها، بر اساس شعاری است که پیش از فرارسیدن این روز توسط متخصصان سازمان جهانی بهداشت به تمامی کشورها اعلام می‌شود. این شعار ویژه معمولاً با در نظر گرفتن مسایل مختلف بهداشت و سلامت در سرتاسر دنیا تعیین شده و بیش از آنکه مرتبط با مشکلات موجود در یک یا چند کشور خاص باشد به مشکلات مهم بهداشت و سلامت در سرتاسر جهان می‌پردازد.
در ایران نیز، در کنار برگزاری کمرنگ مراسم روز جهانی بهداشت، از چند سال پیش هفته سوم فروردین به عنوان “هفته ملی سلامت” انتخاب شد. به طوری که در این هفته با تکیه بر همان شعار سالانه سازمان جهانی بهداشت، با در اختیار داشتن فرصت زمانی بیشتر، برنامه‌های جزئی‌تر، اجرایی‌تر و کامل‌تری در جهت افزایش آگاهی عمومی در مورد شعار ویژه هرسال طراحی و اجرا می‌شد.
امسال، برخلاف همه سال‌های گذشته، دو تغییر در چگونگی و اجرای برنامه‌های هفته ملی سلامت پدید آمده است. اول اینکه قرار شده هفته ملی سلامت به جای همزمانی با تاریخ برگزاری روز جهانی بهداشت یعنی در میانه هفته‌های سوم و چهارم فروردین، با دو هفته تأخیر و در هفته ابتدایی اردیبهشت برگزار شود. دوم اینکه به جای شعار سازمان جهانی بهداشت، ایران شعار جدیدی را برگزیده است.
عباس زارع‌نژاد، رئیس مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت بهداشت، در مصاحبه‌ای با خبرگزاری مهر دلایلی را برای این تغییر زمان اعلام کرده است. دلیل اول این بوده که در سال‌های قبل، هفته سلامت در تاریخ ١٧ تا ٢٤ فروردین برگزار می‌شد. موضوعی که با توجه به زمان پایان یافتن تعطیلات نوروزی، به باور مسئولان وزارت بهداشت، برنامه‌ریزی و هماهنگی با دستگاه‌های مختلف را با اشکال مواجه می‌کرد. دلیل دوم اما جالب‌تر است و مرتبط با اجرای فاز دوم هدف‌مندی یارانه‌ها است. اتفاقی که به عقیده زارع‌نژاد فضای رسانه‌ای کشور را تحت تأثیر خود قرار داده و مانع اطلاع‌رسانی در مورد مسائل مربوط به هفته سلامت می‌شود.
بی‌توجهی به اهداف سازمان جهانی بهداشت
تغییر دیگری که در مورد برنامه‌های هفته ملی سلامت به وجود آمده، بی‌توجهی به شعار سال سازمان جهانی بهداشت تحت عنوان “موجودات کوچک، تهدیدی بزرگ” [۱] در مورد اهمیت بیماری‌های منتقله از طریق ناقل‌ها (Vector-borne diseases) است.
با اینکه کشور ایران با معضل انتقال عوامل بیماری‌زا توسط ناقل‌ها درگیر است، بی‌توجهی به شعار سال سازمان جهانی بهداشت تا جایی پیش رفته است که عنوان شده بیماری‌های منتقل شده از این طریق تهدیدی جدی در ایران نیستند.
واژه “ناقل” در توضیح موجودات زنده‌ای است که عوامل عفونی و بیماری‌زا مانند ویروس‌ها، باکتری‌ها و انگل‌ها را از بدن موجود آلوده به این بیماری‌ها، به بدن موجود زنده دیگری منتقل می‌کنند. از جمله موجودات ناقل، پشه، کرم‌های انگل و کنه شهرت جهانی دارند.
با اینکه کشور ایران با معضل انتقال عوامل بیماری‌زا توسط ناقل‌ها درگیر است، بی‌توجهی به شعار سال سازمان جهانی بهداشت تا جایی پیش رفته است که عنوان شده بیماری‌های منتقل شده از این طریق تهدیدی جدی در ایران نیستند و به همین دلیل لزومی به تأکید بر آن‌ها در هفته سلامت وجود ندارد.
جدا از موجه یا غیر قابل توجیه بودن دلایل ذکر شده توسط مقامات وزارت بهداشت ایران، باید چند نکته را در نظر گرفت. اول اینکه انتخاب روزها یا هفته‌ها و یا حتی ماه‌هایی برای آگاه‌سازی مردم و مقامات دولتی در زمینه مشکلات بهداشت و سلامت در تمامی کشورهای جهان امری رایج و پذیرفته شده است.
کشورهای مختلف معمولاً با دلایلی خاص، تاریخ‌های مربوطه را انتخاب می‌کنند و تلاش می‌کنند برای آن تاریخ‌ها اعتبار ویژه‌ای در میان مردم، رسانه‌ها و نهادهای دولتی و خصوصی ایجاد کنند. بنابراین تداوم در برگزاری مراسم یک روز یا هفته ویژه در تاریخ مربوطه، به خودی خود سبب افزایش پتانسیل تأثیرگذاری آن در جهت رسیدن به اهداف مربوطه خواهد شد. اینکه مقامات وزارت بهداشت ، تاریخ این هفته نمادین را تغییر داده‌اند، می‌تواند تأثیری منفی در معرفی این هفته به عنوان شاه‌بیت اطلاع‌رسانی ایران در زمینه مسائل مهم مرتبط با سلامت داشته باشد.
مالاریا و سالک: خطر بیماری‌های منتقل‌شونده از طریق ناقل‌ها در ایران
از طرف دیگر مروری بر انواع بیماری‌های منتقل‌شونده از طریق ناقل‌ها می‌تواند در تشخیص درستی یا اشتباه بودن تصمیم دوم یعنی عدم توجه به انتخاب شعار سازمان جهانی بهداشت به عنوان الگوی هفته سلامت کمک‌کننده باشد. مهم‌ترین عناوین بیماری‌های منتقله از طریق ناقل‌ها عبارتند از مالاریا، لیشمانیازیس (سالک)، تب زرد، دنگه و بیماری لایم. نگاهی به آمارها و مطالب منتشر شده در مورد دو بیماری اول، یعنی مالاریا و سالک در ایران، نتایجی جالب و البته مخالف نظر مسئولین را در بر دارد.
ایران به دلیل همسایگی با کشورهای مستعد بیماری مالاریا و تبادل جمعیتی ، مستعد آلودگی است.
به عنوان مثال کمتر از یک سال پیش گری لوئیس، نماینده مقیم برنامه توسعه سازمان ملل متحد در ایران ضمن اعلام خبر اختصاص بودجه ٢٠ میلیون دلاری توسط سازمان ملل برای کنترل و حذف مالاریا در ایران گفت: “امروز ایران به دلیل همسایگی با کشورهای مستعد بیماری مالاریا و تبادل جمعیتی ، مستعد آلودگی است و این موضوع در ارزیابی تأمین اعتبار و تدوین ضوابط برای شناسایی مورد توجه نهاد تامین‌کننده اعتبار بین‌المللی قرار می‌گیرد.” (اینجا را ببینید.) بر این اساس، ایران قرار است تا سال ٢٠٢٤ میلادی به سمت حذف تمامی انواع مالاریا در کشور حرکت کند. نکته‌ای که به تنهایی نشان‌دهنده اهمیت اطلاع‌رسانی در مورد این بیماری در مناطق مختلف است.
نامناسب بودن دفع زباله، سالانه ۲۵هزار تن را در ایران به بیماری سالک مبتلا می‌کند.
در مورد وضعیت شیوع بیماری سالک نیز کافی است به نقل قول علی مصداقی‌نیا رئیس انجمن علمی بهداشت محیط ایران رجوع کنید که بیماری سالک را یک معضل بزرگ اجتماعی در ایران دانست و گفت نامناسب بودن دفع زباله، سالانه ۲۵هزار تن را به بیماری سالک مبتلا می‌کند. پیش از آن نیز علی خامسی‌پور، عضو کمیته کشوری سالک، اعلام کرده بود ۹۰ درصد سالک دنیا در ۱۰ کشور جهان است که ایران جزو این ۱۰ کشور است. (اینجا را ببینید.)
اما یکی از جدیدترین نقل قول‌های مربوط به بیماری سالک نیز به رییس دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی کاشان مربوط می‌شود که شیوع بیماری سالک را تهدیدی برای سلامت مردم شهرستان های شمال استان اصفهان دانست. (اینجا را ببینید.)
پیگیری بیشتر اخبار مختلف به‌ویژه در مورد بیماری سالک نشان‌دهنده شیوع این بیماری در گستره وسیعی از کشور ایران است. حال باید دید با این اوصاف آیا این بیماری‌ها واقعاً از اهمیت آموزش‌های فراگیر در مناطق مختلف کشور برخوردار نیستند و یا کارشناسان وزارت بهداشت تصمیمی عجولانه در این مورد اتخاذ کرده‌اند.
“یک عمر سلامت با خودمراقبتی”
اما پس از اطلاع از وضعیت بیماری‌های منتقله از طریق ناقل‌ها در ایران بد نیست با شعار جایگزین ارئه شده نیز آشنا شویم. شعار امسال هفته ملی سلامت این است: “یک عمر سلامت، با خود مراقبتی”. شعاری که اغلب مخاطبانش، در اولین برخورد، به درستی متوجه مفهومش نمی‌شوند.
وزارت بهداشت ایران خودمراقبتی را مسئولیت‌پذیری افراد در مقابل سلامت خود از طریق اتخاذ سبك سالم زندگی، تدبیراندیشی جهت جلوگیری از رخداد بیماری‌ها تعریف کرده است.
استفاده از واژه نامأنوس “خودمراقبتی” که ترجمه‌ای لفظ به لفظ از واژه “Self-Care” است حتی اگر ترجمه‌ای درست باشد، پرطمطراق و نامأنوس است. این پیام بایستی به عنوان جمله‌ای نمادین در تمام برنامه‌های هفته سلامت، در تمامی ابزارهایتبلیغاتی مورد استفاده از جمله بیل‌بردها، پوسترها، جزوه‌های آموزشی و تیترهای مقاله‌های رسانه‌ها استفاده شود. اما به نظر می‌رسد این پیام نه دارای بعد آموزشی قابل درکی است است، نه سبب ایجاد کنجکاوی برای مخاطب می‌شود و نه حتی علاقه‌ای در وی برای پیگیری مفهوم ایجاد می‌کند.
“خودمراقبتی در بسته آموزشی و اطلاعاتی ارائه شده توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اینگونه تعریف شده است: “خودمراقبتی به مسئولیت‌پذیری افراد در مقابل سلامت خود از طریق اتخاذ سبك سالم زندگی، تدبیراندیشی جهت جلوگیری از رخداد حوادث و بیماری‌ها، نگهداری و استفاده صحیح از داروهای بدون نسخه در بیماری‌های جزئی و مراقبت بهینه بیماری‌های مزمن اطلاق می‌شود.”
نهایتاً با پیگیری سخنان مسئولین و مطالعه دفترچه آموزشی منتشر شده برای برنامه‌های این هفته، می‌توان به این نتیجه رسید که قرار است در هفته سلامت امسال به موضوع کلی مراقبت از خود در تمامی زمینه‌ها، چه در هنگام سلامت کامل و چه در زمان ابتلا به بیماری‌های حاد یا مزمن پرداخته شود. بدیهی است که چنین موضوعی بسیار کلی‌تر از آن است که بتوان به آن به عنوان الگویی آموزشی برای طرحی یک هفته‌ای که یکی از ویژگی‌های لازم آن مشخص بودن حد و مرزهاست نگریست. اگرچه از صحبت‌های مسئولان می‌توان به این نتیجه رسید که آنچه از بیان عبارت “خودمراقبتی” مد نظر داشته‌اند تلاش برای پیشگیری و مبارزه با بیماری‌های مرتبط با شیوه زندگی انسان از جمله فشار خون، دیابت و انواع سکته‌ها و در یک عبارت عمومی همان بیماری‌های غیرواگیر بوده که در حال حاضر به دشمن شماره یک سلامت بسیاری از ایرانیان به خصوص در شهرها تبدیل شده‌اند.
بسیاری از نهادها و سازمان‌های اجرایی، برنامه‌ریزی‌های خود را برای اجرای برنامه‌های این هفته با محوریت همان شعار سازمان جهانی بهداشت در جهت افزایش آگاهی در مورد بیماری‌های منتقله از طریق حشرات آغاز کرده بودند و در میانه راه مجبور به تغییر جهت به سمت شعار جدید خودمراقبتی شده‌اند.
زارع‌نژاد، رئیس مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت بهداشت در مورد این انتخاب اینگونه توضیح می‌دهد:”اولویت کشور ما افزایش نگران کننده بیمارهای غیرواگیر مانند سکته، فشار خون،بیماری‌های قلبی، بیماری‌های روانپزشکی، دیابت و بیماری‌های اسکلتی است که عوامل خطر مهم آن‌ها نیز موارد متعددی از جمله تغذیه نامناسب، کم تحرکی، چاقی، مصرف دخانیات، آلودگی های زیست محیطی و فشارهای روانی است.”
در نظر داشته باشید در سال گذشته در روز جهانی بهداشت و به تبع آن در کشور ما در هفته سلامت به صورت ویژه به یکی از مهم‌ترین این عوامل یعنی فشار خون بالا به تفصیل پرداخته شده بود. به همین دلایل به نظر می‌رسد اتخاذ تصمیم برای تغییر برنامه‌های هفته سلامت با کج‌سلیقگی همراه بوده است. ضمن اینکه بسیار عجولانه و در فاصله زمانی کوتاهی قبل از فرا رسیدن آن صورت گرفته است. تا جایی که بسیاری از نهادها و سازمان‌های اجرایی، برنامه‌ریزی‌های خود را برای اجرای برنامه‌های این هفته با محوریت همان شعار سازمان جهانی بهداشت در جهت افزایش آگاهی در مورد بیماری‌های منتقله از طریق حشرات آغاز کرده بودند و در میانه راه مجبور به تغییر جهت به سمت شعار جدید شده‌اند. (برای نمونه، صورت جلسه اولین جلسه ستاد برگزاری هفته سلامت ٩٣ که در روز شنبه پنجم دی‌ماه سال ٩٢ در محل دفتر مدیرروابط عمومی دانشگاه اصفهان برگزار شده را ملاحظه کنید.)
حال باید دید آیا این تغییر زمان و مضمون هفته ملی سلامت، تنها مختص امسال بوده و یا در سال‌های آینده نیز با توجه به احتمال مقارن شدن این هفته با وقایعی مشابه نام‌نویسی برای یارانه‌ها که به زعم مسئولان امر توجه مردم و رسانه‌ها را معطوف به خود می‌کند باز هم شاهد چنین تغییرات زمانی یا محتوایی خواهیم بود یا نه.
[۱] اصل شعار اعلام شده توسط سازمان جهانی بهداشت “Small Bite, Big Threat” به معنی “نیشی کوچک، تهدیدی بزرگ” بوده است که با توجه به حضور عواملی غیر از حشرات در لیست ناقلین بیماری‌های منتقل‌شونده توسط ناقل‌ها (Vector-borne diseases)، از جمله بعضی از انواع انگل‌ها و کرم‌ها، در ایران، از عبارت “موجودات کوچک، تهدیدی بزرگ” به جای آن استفاده شده است.