این که شیوع کرونا برای محیط‌زیست یک فرصت است یا تهدید، محل اختلاف بسیاری از تحلیلگران است. اگرچه امروز محیط‌زیست می‌تواند به لطف کرونا نفس راحتی بکشد، اما شاید بعد از کرونا تقاص راه‌افتادن چرخ‌های توسعه را بدهد.
شیوع بیماری کرونا در ماه‌های اخیر، کشورهای مختلف با شاخص‌های متفاوت توسعه‌ای را دچار مشکلات بسیاری در حوزه‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کرده است. روند همه‌گیری این بیماری سبب ایجاد تغییرات در امور روزمره شده که نمودهای آن در بروز مشکلات در چرخه تولید، مناسبات اجتماعی و حتی تغییر سبک زندگی مشهود است. جنبه‌ای از پیامدهای شیوع این بیماری که کمتر مورد توجه قرار گرفته است، اثرات آن بر محیط‌زیست طبیعی و انسانی است. اثراتی که نه می‌توان با قاطعیت آن را مثبت ارزیابی کرد و نه منفی. برخی از متخصصین در حوزه محیط‌زیست معتقدند که کاهش فعالیت‌های اقتصادی و کمرنگ شدن تلاش حریصانه بشر در استفاده از منابع طبیعی، امکان تنفسی، هرچند کوتاه را برای محیط‌زیست فراهم کرده است. کاهش گازهای گلخانه‌ای، آلاینده‌های هوا، پسماندها و فاضلاب‌های صنعتی و تجاوز به منابع طبیعی مهم‌ترین دلایل این طیف از متخصصین در ارزیابی مثبت از پیامدهای محیط‌زیستی شیوع بیماری کرونا است. در مقابل برخی دیگر از متخصصین حوزه محیط‌زیست به این امر اعتقاد دارند که شیوع این بیماری اگرچه وقفه‌ای در بسیاری از شاخص‌های منفی زیست‌محیطی داشته، لیکن با توجه به سکون چندماهه فعالیت‌های اقتصادی، نیاز به رشد سریع و تند شدن آهنگ توسعه پس از پایان این پاندمی، بار اضافه‌ای بر کالبد محیط‌زیست وارد خواهد کرد و روند تخریب محیط‌زیست آهنگ سریع‌تری به خود خواهد گرفت. در این نوشتار سعی بر آن است که در چند شاخص مهم، اثرات شیوع این بیماری بر محیط‌زیست مورد بررسی قرار گیرد.
انتشار آلاینده‌های هوا
داده‌های انتشاریافته بین‌المللی حاکی از آن است که شیوع بیماری کرونا، در بسیاری نقاط دنیا، سبب کاهش انتشار آلاینده‌های هوا شده است. این کاهش انتشار آلاینده‌ها ناشی از کاهش شدید فعالیت‌های صنعتی و کاهش ترافیک (زمینی، هوایی و دریایی) بوده است. به‌عنوان مثال، عکس‌های انتشاریافته ماهواره‌های پایشگر انتشار آلاینده‌ها، شدت کاهش انتشار در فواصل شیوع کرونا در چین را به‌صورت مشهود ارائه کرده است (شکل ۱ و ۲). آلاینده‌هایی از جمله اکسیدهای نیتروژن و گوگرد، ذرات معلق و کربن منواکسید در خلال شیوع کرونا در نقاط مختلف دنیا کاهش چشمگیری داشته است. داده‌های موجود گویای آن است که در شهرهایی که شیوع این بیماری در آن‌ها بیشتر بوده است، کاهش انتشار شدت بیشتری داشته است.
تولید پسماند
هرچند که با شیوع کرونا، در بخش پسماندهای صنعتی به‌طور متوسط شاهد کاهش تولید بوده‌ایم (که این امر به‌واسطه کاهش تولید محصولات صنعتی مختلف بوده است)، اما در بخش پسماندهای شهری علاوه بر افزایش میزان تولید پسماند، ماهیت پسماندها دچار تغییر شده است. در زمان پیش از شیوع بیماری کرونا، مدیریت پسماندهای شهری که عمدتا در دسته پسماند عادی طبقه‌بندی می‌شوند، روال عادی داشته است. اما پس از شیوع کرونا، مصرف مواد ضدعفونی‌کننده، دستکش‌های پلاستیکی و سایر محصولات بهداشتی رشد قابل‌توجهی داشته و از آنجا که بیم آن می‌رود که پسماندهای تولیدی به نحوی آلوده به ویروس کرونا باشد، مدیریت آن با شرایط عادی فرق خواهد کرد. این موضوع در بسیاری از موارد به کاهش و حتی توقف در چرخه تفکیک و بازیافت پسماندها منجر شده است و به معنای توقف در چرخه اصولی مدیریت پسماند است. به‌عنوان مثال در شهر تهران از آغاز شیوع کرونا امر تفکیک پسماندهای خشک و تر متوقف شده و کل پسماندهای جمع‌آوری‌شده، به محل دفن منتقل می‌گردد. با توجه به این امر که در یک سلسله‌مراتب اصولی مدیریت پسماند، می‌بایست کمترین حجم از پسماند به محل‌های دفن نهایی منتقل شده و در مراحل تفکیک، بازچرخانی و بازیافت به‌صورت موثر از حجم و وزن پسماندها کاسته شود، وقفه در مراحل مذکور باعث تحمیل بار اضافه به محل‌های دفن و آسیب‌های آتی به محیط‌زیست خواهد شد. در حالت کلی به نظر می‌رسد شیوع کرونا در مقوله تولید و مدیریت پسماند اثر منفی بر محیط‌زیست داشته است.
منابع آب
در روزهای گذشته، شاهد عکس‌هایی از بهبود چشم‌اندازهای آبی در شهر ونیز و سایر شهرهای ساحلی در کشورهای مختلف بوده‌ایم. صحنه‌هایی که ممکن است در سواحل شمالی و جنوبی کشور نیز شاهد آن باشیم. سوال اینجاست که آیا شیوع کرونا در کلیه منابع آبی اثرات مثبتی داشته است؟
علی‌رغم وقفه در فعالیت بسیاری از صنایع در خلال شیوع کرونا و به دنبال آن کاهش مصرف آب در بخش صنعت، فعالیت‌های تجاری، خدمات و بخش عمومی، با توجه به افزایش دفعات و زمان شستشو، مصرف آب در بخش خانگی رشد قابل‌توجهی داشته است. آمار و اطلاعات در کشور گویای رشد ۱۵ تا ۴۰ درصدی مصرف آب در شهرهای کشور نسبت به مدت مشابه در سال‌های پیش بوده است. این امر سبب ایجاد بار اضافی بر منابع آب و همچنین تاسیسات تصفیه و توزیع آب در شهرها منجر شده و ممکن است در ماه‌های گرم پیش رو بر تأمین آب مورد نیاز شهرها تاثیرگذار باشد. در جنبه دیگر از مباحث آبی، رشد مصرف آب، متعاقباً رشد تولید فاضلاب را به همراه خواهد داشت. اگرچه معمولاً ظرفیت تصفیه‌خانه‌های فاضلاب پاسخگوی میزان فاضلاب در شرایط پیک است، لیکن موضوع نگران‌کننده آنجاست که در شهرهای فاقد شبکه جمع‌آوری و تاسیسات فاضلاب (که در حال حاضر در حدود ۴۰ درصد از جمعیت کشور را شامل می‌شود)، این ازدیاد تولید فاضلاب، سبب رهاسازی میزان بیشتری از فاضلاب تصفیه‌نشده به محیط‌های آبی (رودخانه‌ها، دریا، منابع آب زیرزمینی و…) خواهد بود. با توجه به جمیع موارد، به نظر می‌رسد که شیوع کرونا تأثیر منفی بر محیط‌زیست آبی گذاشته است.
گازهای گلخانه‌ای
روند افزایشی و لجام‌گسیخته انتشار گازهای گلخانه‌ای (گازهایی از جمله دی‌اکسید کربن، متان، نیتروزاکساید و…) در جهان، ثمره فعالیت‌های توسعه‌ای غیر منطبق بر اصول توسعه پایدار و سبز است و یکی از مهم‌ترین نتایج مخرب آن، پدیده گرمایش جهانی است. بخش‌های مختلفی از جمله فعالیت‌های صنعتی، تولید انرژی، دام‌پروری، حمل‌ونقل و پسماند از مهم‌ترین تولیدکنندگان گازهای گلخانه‌ای محسوب می‌شوند. در خلال شیوع کرونا، بسیاری از فعالیت‌های انسانی تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای از جمله حمل‌ونقل و فعالیت‌های صنعتی با کاهش چشمگیر خود سبب کاهش قابل‌توجه میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای شده است. تا آنجا که بسیاری از متخصصین این حوزه نسبت به دستیابی به اهداف توافقنامه پاریس (توافقنامه‌ای که کشورهای عضو را به کاهش میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای متعهد می‌کند) ابراز امیدواری کرده‌اند. این موضوع به‌واسطه آن است که میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای در جو به‌صورت تجمعی محاسبه شده و کاهش قابل‌توجه چندماهه انتشار این گازها به فرصت ارزشمندی در راستای برآورده ساختن تعهدهای کشورها در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای خود است. البته این نگرانی وجود دارد که پس از عادی شدن شرایط، کشورها به‌منظور جبران وقفه در فعالیت‌های اقتصادی خود، بدون در نظرگیری ملاحظات محیط‌زیستی، با سرعت بیشتری به مصرف سوخت‌های فسیلی در راستای ارتقای سطح تولیدات پرداخته و متعاقباً شدت و میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای در جو بیش‌ازپیش افزایش یابد. به‌عنوان نمونه، در سال ۲۰۰۹ و در هیاهوی بحران اقتصادی جهان، میزان انتشار کربن دی‌اکسید در حدود ۱ درصد نسبت به سال قبل کاهش یافت، اما در سال بعد و با انجام اقدامات محرک دولت‌ها در ارتقا وضعیت اقتصادی، میزان انتشار در سال ۲۰۱۰، ۵ درصد نسبت به سال قبل افزایش یافت.
شیوع کرونا و محیط‌زیست: فرصت یا تهدید؟
با توجه به موارد ذکرشده، اگرچه شیوع ویروس کرونای جدید، در برخی از شاخص‌ها همچون کیفیت هوا و انتشار گازهای گلخانه‌ای، سبب بهبود وضعیت محیط‌زیست شده است، اما در برخی از شاخص‌ها همچون پسماند و منابع آب ممکن است اثرات نامطلوبی بر محیط‌زیست داشته باشد. علاوه بر این به نظر می‌رسد با توقف فعالیت‌های اقتصادی، پروژه‌های عمرانی و مدیریتی در حوزه محیط‌زیست از جمله احداث و توسعه تاسیسات فاضلاب، توسعه بهره‌گیری از انرژی‌های تجدید پذیر، بهسازی و ارتقا وضعیت مدیریت پسماند (از جمله ساماندهی محل‌های دفن پسماند، احداث تصفیه‌خانه‌های شیرابه پسماند و…)، سرمایه‌گذاری‌های بین‌المللی در حوزه محیط‌زیست (همانند احیا تالاب‌ها، کاهش گازهای گلخانه‌ای، حفاظت از گونه‌های حیات‌وحش و…) با وقفه چندماهه و عقب‌ماندگی از برنامه مواجه شده‌اند.
نکته مهم دیگر این است که آیا با بازگشت شرایط عادی، وضعیت تخریب و یا حفاظت از محیط‌زیست به چه شکل خواهد بود؟ آیا جوامع در جبران توقف چندماهه فعالیت‌های اقتصادی خود، به‌محض عادی شدن شرایط، حریصانه به روند تولید و توسعه غیر محیط‌زیستی بازمی‌گردند؟ تجربه نشان داده است که در شرایط بحران‌های اقتصادی، عموماً توجه به محیط‌زیست و ارتقا شاخص‌های آن در زمره اولویت‌ها قرار نگرفته و جای خود را به رشد هرچه بیشتر تولید و ارتقا شاخص‌های اقتصادی داده است. این امر ممکن است دورنمای روشنی از وضعیت محیط‌زیست در زمان بازگشت جوامع به وضعیت قبل از کرونا را ارائه ندهد. لذا برخلاف تصور اولیه، به نظر می‌رسد که محیط‌زیست جهانی در حال تجربه آرامشی قبل از طوفان بوده و پس از تنفسی چندماهه (که در برخی از شاخص‌ها که پیش‌تر ذکر شد ممکن است با اختلال باشد) به روند قبلی خود و حتی شاید بدتر از قبل بازگردد.
