برگرفته از تریبون زمانه *  

چندی روز پیش یادداشتی نوشتم در فیس بوک با عنوان «کی گند زد؟ فرح پهلوی و شایگان یا «چپ زدگی شدید» یا.. ». که به ویژه سلطنت طلبان را خشمگین کرد. نمی دانستند که «شهبانوی گرامی» آن ها، سرمایه گذار گرایش «احیا، اشاعه و بازگشت به سنت های اسلامی» و از زمینه سازان جمهوری اسلامی در عرصه فرهنگی بوده است. در متنی مستقل در باره گرایش بازگشت خواهم نوشت. متن واکنشی بود به جمله ای از آقای داریوش شایگان. آقای عمار ملکی نقدی بر نوشته من نوشت. (لینک این دو متن در پایان همین مقاله هست). متن دوم اقای ملکی به چپ و چپ ستیزی می پردازد و متن حاضر پاسخی است به این نوشته که بلندتر از ظرفیت فیس بوک از آب درآمد.

فرج سرکوهی، نویسنده

جمله شایگان، که نخست در نشریات فرهنگی کاران امنیتی داخل در موج چپ ستیزی رایج منتشر و آب از لب و لوچه چپ ستیزان و سلطنت طلبان «سرازیر» کرد، به نقل از نوشته اقای ملکی این است «ما روشنفکران (دهه۴۰ و۵۰) پرت بودیم و تحلیل درستی ازجایگاه خود در جامعه و جامعه خود درجهان نداشتیم. یکی دیگر از آسیب‌های جامعه‍ی ما در آن هنگام چپ‌زدگی شدید بود. باید اعتراف کنم شرمنده‌ام که نسل ما گند زد»

«چپ ظلم‌ستیز» و «چپ غرب‌ستیز»

آقای ملکی عزیز / در پاسخ شما به نوشته من مشکلی متدیک (روش شناختی) هست که راه را بر بحث و نقد جدی می بندد. شما با ارائه تعریف هائی شخصی و اختصاصی، و اگر ناراحت نشوید من درآوردی، از اصطلاح های «چپ» و «چپ زده» و «چپ ظلم‌ستیز» و «چپ غرب‌ستیز»، مبنای بحث را بر تعریف های شخصی و اختصاصی خود گذاشته اید. تعریف های شما چنان تنظیم شده اند که نتیجه گیری دلخواه شما را اثبات کنند.

دستکم بر سابقه دانشگاهی خود می دانید که این شیوه اسکولاستیکی و مدرسی و قرون وسطائی با بحث جدی بیگانه است. این شیوه در جهان مجازی و برخی رسانه های فارسی زبان بر ذهن های ساده ی پذیرنده ی فرمول های ساده، موثر است اما با سابقه آکادمیک شما و با روال بحث جدی در تضاد.

من هم می توانم به مثل برای آب و سنگ دو تعریف اختصاصی و شخصی جعل کنم و بگویم آب در تعریف من جسم جامدی است که… و سنگ ماده سیالی است که… و نتیجه بگیرم که با زدن آب بر سر ادم ها می توان آن ها را کشت و سنگ را می توان نوشید و هر کس انتقاد کرد بگویم که تعریف من از این دو کلمه چنین است و نتیجه با تعریف های من همگن. اما که چه بشود؟
البته حق شما است که اصطلاح سازی کنید یا از هر واژه ای هر تعریفی که خواستید ارائه کنید. مشکل این جا است که با تعریف های شخصی و اختصاصی و من درآوردی نمی توان با دیگران گفت و گو و تبادل نظر کرد.

تعریف های شما شاید بر ذهن های ساده ای تاثیر بگذارید که به مثل از خود نمی پرسند داریوش شایگان دوره ی بازگشت به سنت های اسلامی و معتقد به کرامات مابعدالطبیعی و جلال آل احمد دوره ی غرب زدگی را چگونه می شود با به مثل با امیرپرویز پویان در یک مقوله جای داد آن هم وقتی سه متن درخشان امیرپرویز پویان در نقد عمیق و رادیکال و جدی آل احمد و گرایش «احیا، اشاعه و بازگشت به هویت و سنت» های اسلامی در دهه چهل هنوز در دست است و می توان آن ها را خواند. نمی پرسند که روشنفکرانی مدافع دستاوردهای فرهنگی و تمدنی مدرنیته چون پویان یا شاملو را چگونه می شود با دفتر فرح پهلوی، داریوش شایگان، احمد فردید، احسان نراقی، حسن نصر و… (درباریان هوادار بازگشت) و علی شریعنی و روح الله خمینی و آل احمد و…، (مخالفان حکومت اما معتقد به بازگشت)، با انگ «چپ غرب ستیز» یا «چپ زده» در یک گونی چپاند؟ از خود نمی پرسند اگر همه چپ ها، «جز اقلیتی کوچک» «غرب ستیز» و مخالف دستاوردهای مدرنیته بودند پس آن همه آثار هنری و ادبی، که چپ های ایرانی بر بستر دستاوردهای مدرنیته ی به اصطلاح غربی خلق کردند و آن همه نهاد مدرن که برساختند، از کجا آمده است؟

شیطان و خدا، چپ و …

تعریف شخصی و اختصاصی شما از «چپ غرب‌ستیز» چنان گل و گشاد است که به نوشته خودتان از «شایگان و حزب توده و اسلام گرایان سنتی و حزب توده ایران – فداییان اکثریت و رهبر آن آقای فرخ نگهدار – امثال علی علیزاده و فواد شمس، دکتر فریبرز رییس دانا و هوشنگ ابتهاج» بگیر تا «حتا حزب ظاهرا لیبرال نهضت آزادی» و… را در بر می گیرد… همه این ها «چپ زده» یا «چپ غرب‌ستیز» اند. کافی است با همان متد آکادمیک، که به سابقه تحصیلات علمی خود بیش از من با آن آشنا هستید، به شیوه یک کاسه کردن و برساختن شیطان در متن خود بنگرید تا خود به انتقاد از متن خود برخیزید.
نوشته اید «چپ‌زدگی» خصوصیتی است از «چپ غرب‌ستیز چپ». «چپ غرب ستیز» شما شیطان مجسمی است که به گفته شما «تمدن اسلامی را در برابر تمدن غربی قرار داد»، (یعنی حتا پیش از پیدائی چپ در کشورهای اسلامی واکنش منفی برخی مسلمانان را به دستاوردهای فرهنگی مدرنیته برانگیخت) «فضا را «چپ‌زده» کرد»، «هم اسلامگرایان سنتی مثل شایگان و نصر را متاثر از غرب‌زدگی کرد و هم بنیادگرایان اسلامی مانند خمینی را و هم روشنفکران مذهبی همچون شریعتی را» یعنی شما آثار حسین نصر، رئیس دفتر فرح را که «چون شهبانوی گرامی» خود منادی بازگشت به سنت های اسلامی بود، نخوانده و از پیشینه خانوادگی و فکری او خبر ندارید؟ یعنی شما از پیشینه شخصی و ذهنی اقای خمینی و انگیزه های ضدیت او با فرهنگ غیراسلامی، به ویژه با دستاوردهای پس از رنسانس اروپا، بی خبراید؟ از واکنش مسلمانان ایران به فرهنگ مدرنیته از دوران ناصرالدین شاه قاجار به بعد خبر ندارید؟ از آثار سید قطب در مصر چطور؟ از شیح فضل الله نوری یا حتا از سید جمال الدین اسد آبادی (یا افغانی) چطور؟ همه این ها را می توان در کارنامه شیطان رجیم «چپ های غرب ستیز» نوشت؟

چه کسی در ایران فرهنگ ساز بود؟ چپ یا دیگران؟

نوشته اید «متاسفانه گرایش غالب در چپ ایرانی در دهه چهل و پنجاه (و متاسفانه تاکنون) همین چپ‌ غرب‌ستیز بوده که فضا را «چپ‌زده» کرد».
در دهه چهل و پنجاه هم حزب توده بود (البته به طور عمده در خارج) و هم چپ نو مستقل در داخل کشور (جنبش فدائی) و این ها یکی نبودند در بینش و نظر و مواضع.
جز این کافی است ادم کمی، و فقط کمی، به تحولات فکری و فرهنگی اواخر مشروطه به بعد، و به ویژه به پیدائی و تحولات ژانرهای ادبی و هنری برآمده از فرهنگ مدرنیته در ایران چون نقاشی مدرن، گرافیک، مجسمه سازی، تاتر، سینما، موسیقی، داستان نویسی و رمان نویسی، روزنامه نویسی و… و به صدها کتاب نظری و ادبی و هنری و… ترجمه شده بنگرد تا بیبنید که اغلب دستاوردهای فرهنگی ایران در بستر مدرنیته، حاصل خلاقیت چپ های ایران است. این چپ ها بودند که دستاوردهای فرهنگی و هنری و ادبی ّو فکری برآمده از فرهنگ مدرنیته در اروپای غربی و آمریکا را به جامعه ایرانی معرفی کردند و در جامعه ایرانی رواج دادند. این چپ ها بودند که نهادهای مدرنی چون حزب، سازمان زنان، اتحادیه های صنفی کارگری و کارمندی و روشنفکری، نهادهای دموکراتیک و… را برساختند و در ایران رواج دادند. اغلب کتاب های ادبی و هنری و نظری برآمده از مدرنتیه ی غربی در اروپای غربی و امریکا را ترجمه کردند و… بورژوازی ایران، جز در دوره مشروطه و اندکی در زمان رضا شاه، و جز با چند چهره البته بزرگ، خلاقیت فرهنگی نداشت. عقیم بود به ویژه از ۱۳۲۰ به بعد و متاسفانه. (بورواژی را نادقیق به کار برده ام)

نقد چپ و چپ ستیزی

گفته اید نقد چپ، چپ ستیزی نیست. درست. «نقد چپ» وقتی است که به حق خطاهای بزرگ برخی گرایش های چپ، از جمله به مثل خطاهای فکری و سیاسی حزب توده و اکثریت را در حمایت از یکی از ناانسانی ترین استبدادهای ضد مردمی، سرکوب ناانسانی و سرمایه داری رانتی ـ نفتی جمهوری اسلامی نقد می کنید. چپ ستیزی وقتی است که آن خطاها را به پای چپ نو دهه های چهل و پنجاه و به پای همه ی سازمان ها و گرایش های چپی بنویسید که در همان سال های به گفته شما «گند زدن» حزب توده و اکثریت، با جمهوری اسلامی به مبارزه برخاستند و شمارشان در جمع بیش از اعضای حزب توده و اکثریت بود. چپ ستیزی وقتی است که نقش چپ را در رواج و گسترش و تعمیق فرهنگ مدرنیته غربی در ایران نبیند و… می بینید که مرز نقد چپ و چپ ستیزی روشن است.

چپ کی است و چیست؟

می رسیم به یکی از مضمون های اصلی تعریف شما. چپ کی است و چیست؟ این جا مجال بحث در باره این تعریف نیست اما توافق کنیم که شورای نگهبان چپ، شورای نگهبان لیبرال یا اسلام و… نداریم تا صلاحیت مدعیان را تعیین کند. برای ادامه بحث، و فقط برای ادامه بحث، توافق کنیم که هر کس که گفت «من چپ هستم» با او بحث ذاتی و اصطلاحی نکنیم بلکه بینش، نطرها، مواضع، گفتار و کردار او را بررسی کنیم و با چه معیار و سنجه ای؟

معیارهای به تقریب پذیرفته شده این ها است:

۱ـ مخالف و مبارزه جدی و پیگیر با هر نوع بهره کشی انسان از انسان در هر قالبی. این در عصر ما یعنی مخالفت و مبارزه با سرمایه داری، از سرمایه داری مونوپولی آمریکا تا سرمایه داری دولتی شوروی سابق و سرمایه داری مافیائی روسیه کنونی، از سرمایه داری دولتی ـ خصوصی چین کنونی و سرمایه داری رانتی ـ نفتی ایران تا سرمایه داری دولتی ـ انگلی خاندان اسد در سوریه و… (از صفت های نادقیق که نوشته ام بگذریم. نمونه هائی نوشته ام که در بحث با شما اهمیت دارد)

۲ ـ مخالف و مبازه جدی و پیگیر با هر نوع استبداد در هر قالب. از استبداد جمهوری اسلامی و استبداد اسدی و پوتینی و چینی و کره شمالی و… گرفته تا استبداد نامحسوس رسانه های جریان اصلی در امریکا و اروپا و… (البته استبداد رسانه ها فرق بسیار دارد با استبداد حکومت)

۳ـ مخالف و مبارزه جدی و پیگیر با هر نوع تبعیض جنسیتی و سیاسی و عقیدتی و دینی و…

۴ـ مخالف و مبارزه جدی و پیگیر با تخریب محیط زیست

۵ ـ مخالفت و مبارزه جدی و پیگیر با جنگ افروزی و خشونت حکومت ها و قدرت های سیاسی و اقتصادی.

شاخصه های دیگر هم هست اما این شاخصه ها که نوشتم، با هم و نه جدا جدا، شاخصه های مهم چپ است. از منظر من هیچ چیر در دنیا بر این شاخصه ها الویت ندارد. سیاست چپ بر این شاخصه ها استوار است.
با این شاخصه ها حمایت از استبدادهای سرمایه داری چون جمهوری اسلامی و خاندان اسد و… سیاست چپ نیست به هر دستاویزی.

به حمایت حزب توده و اکثریت از استبداد خمینی به دستاویز مبارزه با امریکا اشاره کرده اید. حق دارید اما چپ فقط این نبود. در بحث ها به من اشاره شده پس از خودم شروع می کنم. در همان نخستین هفته های اشغال سفارت امریکا، زمانی که اغلب نیروها از این حرکت حمایت می کردند، مقاله ای در نشریه رهائی منتشر کردم با عنوان «فدائیان خلق، پیروان نوین خط امام» در انتقاد از مواضع گروه های حمایت گر. مقاله حاصل کار جمعی چند نفر بود که من تقریر کردم. در همان سال های نخست در اخرین شماره تهران مصور، که همراه با آیندگان توقیف شد، مقاله ای نوشتم صریح در انتقاد از استبداد خمینی و… این ها مهم نبودند اما مهم این بود که برخی سازمان های چپ و بسیاری از روشنفکران چپ با نگاهی عمیق تر و با شیوه هائی موثرتر مواضعی چنین داشتند. ندیدن آن تلاش ها گژدیسه کردن تاریخ است.

نوشته اید «احزاب چپ مانند حزب توده و فداییان اکثریت گند زدند که بخاطر چپ‌زدگی حامی حکومت اسلامگرایان شدند و هنوز هم هستند». حق با شما است. اما وقنی در باره چپ می نویسید حق است که بنویسید که سازمان های اقلیت فدائی، وحدت کمونیستی، اتحادیه کمونیست ها، گروه های خط ۳ و ۴، کومله و… در همان زمان با استبداد جمهوری اسلامی مبارزه کردند. جبهه دموکراتیک ملی، که بر الویت حفظ و بسط دموکراسی تاکید داشت، از کسانی چون آقای متین دفتری، که چپ نبود، و از برخی چهره های چپ آن روزگار چون شکری پاک نژاد و منوچهر هزارخانی و از چند گروه چپ چون وحدت کمونیستی شکل گرفته بود. همین جبهه تظاهرات علیه دستور خمینی برای بستن روزنامه ایندگان را، که شاید بزرگ ترین تظاهرات ضداستبدادی آن سال ها بود، سازمان داد.

سوریه

چند بار به سوریه و از مدعیان چپی که از حضور نظامی روسیه و جمهوری اسلامی در سوریه دفاع کرده و می کنند، اشاره کرده اید.

از نظر من و بسیاری چپ ها، هیات حاکمه سوریه به رهبری خاندان اسد، روسیه، آمریکا، اروپای غربی، جمهوری اسلامی، قطر، عربستان، ترکیه و… و گروه های جهادی و وابسته، در سوریه جنایت می کنند البته با سهم نامساوی و بسته به قدرت و نفوذ خود. اسرائیل نیز در پشت صحنه، و گاه البته جلو صحنه، شریک جنایت ها است.

نیروی چپ در سوریه به نظر من در کنار جنبش های مردمی می ایستد که خواهان دموکراسی، رفع همه تبعیض های جنسیتی و قومی و دینی و…، خواهان خودگرانی دموکراتیک مردمان در کانتون ها است و می بینید که همه نیروهای درگیر در آن جنگ ناانسانی، از ترکیه عضو ناتو گرفته تا روسیه، ان ها را سرکوب کرده و کمر به نابودی ان ها بسته اند.

مبارزه با سلطه سرمایه داری آمریکا

یکی از محورهای بحث شما مخالفت با سلطه آمریکا است. شما که مدعی نیستید که هر کس و در هر زمانی با سرمایه داری مونوپولی آمریکا و سلطه آن بر کشورهای پیرامونی مبارزه کرد شیطانی است متعلق به گروه «چپ زده» و «چپ غرب ستیز».
چپ مستقل ایران در زمان شاه علیه سلطه همه جانبه سرمایه داری مونوپولی امریکا بر کشورمان نیز بود. این موضع فرق بسیار داشت با موضع حزب توده که به شوروی ان زمان وابسته بود. چپ مستقل ایران و جنبش فدائی با سلطه شوروی نیز مخالف بود. (به نطریات مکتوب مسعود احمد زاده در باره حزب توده و شوروی ان زمان نگاه کنید). سلطه آمریکا، که ما با ان مخالف بودیم، سلطه ای بود که بر همه جا، از دربار، ارتش تا اقتصاد و سیاست سایه افکنده بود. اگر سلطه را انکار نمی کنید چه عیبی در مبارزه با آن می بینید؟

این درست است که روحانیت شیعه و گرایش بازگشت به سنت هم با امریکا مخالف بود اما این گرایش در واقع نه با سلطه سرمایه دارانه، که با دستاوردهای بزرگ فرهنگ و تمدن بعد از رنسانس، از اومانیزم و عقل گرائی و روشنگری گرفته تا سوسیالیزم و مارکسیزم و… مخالف بود. دیدیم که در ۴۰ سال گذشته برای پیوستن به بازار سلطه جهانی سرمایه، تقویت سرمایه داری رانتی ـ نفتی و حذف و سرکوب تمدن و فرهنگ پس از رنسانس از هیچ تلاشی دریغ نکرده اند. می پرسم یکی کردن گرایشی مدرن، که مروج اصلی مدرنتیه در ایران بود، با گرایش بازگشت، صرقا به دلیل این که هر دو با امریکا مخالف بودند درست است حتا به رغم این که یکی مخالف سلطه سرمایه دارانه امریکا بود و دیگری مخالف مدرنیته و دستاوردهای فرهنگی و هنری و ادبی بعد از رنسانس؟

حاشیه داعش و القاعده

نوشته اید چپ زده کسی است که می نویسد «کلینتون در کتاب خاطراتش نوشته داعش را ما خودمان ساختیم!» . من نمی دانم که این را که نوشته اما حمله ارتش امریکا به عراق و افغانستان هنوز روز است و چون توطئه دولت های آمریکا و انگلیس علیه مصدق و کودتای ۲۸ مرداد و یا کودتای سازمان سیا علیه آلنده در شیلی کهنه نیست. این ها البته دخالت نظامی شوروی سابق در افغانسان و یا دخالت نظامی روسیه را در سوریه تبرئه یا توجیه نمی کنند. همه این ها جنایت است. جنایت، جنایت است و انسان شریف از جنایت حمایت نمی کند با هیچ توجیهی.

درباره نقش فرح پهلوی و سه گرایش هنری و ادبی «بازگشت، تقلید و تلفیق» که بحثی فرهنگی است نه سیاسی، در مقاله های کتاب شب دردمند آرزومندی نوشته ام و در مقاله ای جدا نیز خواهم نوشت.

در دو لینک زیر نظرها و انتقادها و گفت و گوهای بسیار در قالب کامنت هست که بسیار خواندنی است.

لینک یادداشت اول من

لینک پاسخ پاسخ اقای عمار ملکی

لینک این مطلب در تریبون زمانه

منبع: اخبار روز