ما در مورد صنایع آلاینده و فعالیت‌هایی که منجر به آلوده کردن آب‌ها می‌شوند حتی در مورد جنگل‌روبی بسیار خوانده‌ایم و گزارش‌های تصویری متعددی دیده‌ایم و بیش از آنچه از رسانه‌ها به ما می‌رسد آثار این تخریب و نابودی و آلودن را در زندگی روزانه خود درک می‌کنیم. اما درک تاثیر از بین رفتن حیات وحش و تنوع زیستی را چطور می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌توانیم بر زندگی روزانه خود بر آینده سیاره درک کنیم؟
اهمیت تنوع زیست در حیات ما
بنا به گزارش بانک جهانی، تنوع زیستی سنگ بنای توسعه است و از دست دادن آن بسیاری از دستاوردهای توسعه را تهدید میکند. حفاظت از تنوع زیستی تاثیر سایر بحران‌‌‌ها، مانند تغییرات اقلیمی و درگیری‌های منطقه‌ای را بر توسعه کاهش می‌دهد. تنوع زیستی بخشی از ثروت کشورهای فقیر و جوامع محلی و بومیان در داخل کشورها به‌عنوان تولیدکننده شغل و افزایش تولید ناخالص داخلی است. به‌عنوان مثال، در بخش شیلات، ۶۰ میلیون شغل در سراسر جهان به‌طور مستقیم به ماهیگیری و پرورش ماهی مرتبط است. برای هر یک از این مشاغل، ۲٬۵ میلیون شغل دیگر در زنجیره ارزش شیلات ایجاد میشود. از این ۲۰۰ میلیون شغل ۶۰ درصد آن در کشورهای در حال توسعه است. همین امر را میتوان در مورد صنایعی مانند جنگل‌داری و گردشگری که بر توانمندی و ارزش اکوسیستم‌ها بنا شده است نیز گفت.
تنوع زیستی تنها توجه به گونه‌های گیاهی و جانوری نیست این یک مجموعه و زنجیره بسیار گسترده است که از گرده افشانی و صید و تامین غذا از خاک مناسب را شامل میشود تا حیات و سلامت گونههایی که خود زندگی بخش گونه‌های دیگر هستند. حشرات یا خزندگانی که ممکن است به اندازه پاندا و یوز به آنها توجه رسانه‌ای نشده باشد اما می‌‌توانند بقای گیاهان و زیست تالاب‌ها و خاک جنگل را نگاهبانی و تضمین کنند.
در واقع توجه به حفظ تنوع زیستی توجه و اهمیت به نقش طبیعت در زندگی ماست. بیش از ۶۰ درصد از انتشار ناخالص کربن سالانه‌ای که محصول فعالیت‌های انسانی است را اکوسیستم‌های جنگلی و اقیانوسی، تالاب‌ها و حتی بیابان‌ها جذب میکنند.
تغییر اقلیم یکی از پنج عامل مستقیم از دست دادن طبیعت و تنوع زیستی است. تغییر کاربری زمین و دریا، بهره برداری بیش از حد از آب و خاک و اکوسیستم های طبیعی، آلودن آنها و از بین بردن حیات وحش و بی‌توجهی به نقش ما در افزایش و جابجایی گونه‌های مهاجم هم از عوامل مهم دیگر است. این مجموعه ارتباطی دایره‌ای دارند و نه در امتداد یا به موازات هم بلکه در پیوند هم افزایی مستقیم با هم در پیوند هستند.
در گزارش بانک جهانی منتشر شده در بهار ۲۰۲۴ به نکته مهمی در پیوند ویرانگر یا سازنده سرمایه‌گذاری با منابع طبیعی اشاره میکند:
از دست دادن طبیعت نتیجه شکست بازار، سیاست و نهادی است که اقتصادها را در مسیرهای توسعه ناپایدار نگه می‌دارد. به‌عنوان مثال، حجم یارانه هایی که برای توسعه مضراست، حداقل پنج تا شش برابر بیشتر از بودجه اختصاص داده شده به حفاظت از تنوع زیستی است. به همین دلیل، تلاش‌های حفاظتی به تنهایی برای توقف از بین رفتن طبیعت کافی نیست. سرمایه گذاری در طبیعت فرصت‌هایی را برای رشد با ارزش و سبزتر ایجاد میکند. تغییر بازارها و زنجیره‌های ارزش به سمت مدل‌‌هایی که سرمایه‌‌های طبیعی را حفظ و احیا میکنند و از آن به‌طور پایدار استفاده می کنند، می‌تواند رشد بلندمدت و مشاغل سبز تر و با کیفیت تری ایجاد کند، اگر تدابیری برای یک گذار عادلانه و فراگیر در نظر گرفته شود.
در سرتاسر جهان، طبیعت با سرعت و مقیاس بی‌سابقه‌ای در حال ناپدید شدن است. منابع طبیعی، سرمایه ورود هر کشور به بازار جهانی و روشن نگه داشتن موتور توسعه و اقتصاد است. کشورهایی که سرمایه‌هایی مثل آب و خاک و معادن و دیگر منابع طبیعی را خام مصرف میکنند اغلب فقیرترین اقتصادها هستند و به لحاظ نسبی بیشترین ضرر را با از دست دادن طبیعت متحمل می‌شوند. این مسئله چشم‌انداز آنها را برای خروج از فقر به‌خطر می اندازد.
جرم انگاری و نبود قوانین
یکی از موضوعات مهم نقص قوانین بین‌المللی که هنوز پذیرفته نشده است جرمهای حوزه محیط زیست است. این دسته جرم‌ها اغلب در مجموعه جرم های سازمان یافته تعریف می‌شوند. اغلب این تخلفات ابعاد فراملی دارند و با توجه به نوع محصولاتی که ارائه می‌دهند، هم مشتری‌‌های فراملی دارد و هم گروه فعال خارج از مرزها. هنوز جای زیادی برای تفسیر این گونه جرم‌ها وجود دارد اما آمار جرم های محیط زیست با ابتکار عمل گروه‌‌های مافیای بین‌المللی و چالش‌های فراوان پیش آمده در کشورهای جهان در ارتباط با آن، درسال‌های اخیر به این امر منجر شد که به این دسته از فعالیت‌های سازمان یافته سودآور نگاه متفاوتی شود.
به‌خصوص پس از گزارش‌های متعدد منتشر شده توسط فعالین ضد مافیا مبنی بر پولشویی و صرف پول‌‌های به‌دست آمده در جنایات دیگر، نابودی گسترده جنگل‌‌ها و مراتع و مرگ کنشگران محیط زیست، توجه ویژه در وضع قوانین بازدارنده و کنترل کننده در این حوزه ضروری شد.
در سال۲۰۲۰ در هر هفته ۴ فعال محیط زیست کشته شدند، ۱۵ نفر بیش از سال ۲۰۱۹. سه کشور کلمبیا، مکزیک و فیلیپین بیشترین آمار مرگ حافظان محیط زیست را داشتند و در مجموع جوامع محلی یک سوم قربانیان را شامل می‌شوند.
از سال ۱۹۹۱ سازمان جهانی (UNICRI) جرمهای مرتبط با حوزه محیط زیست را دسته‌بندی کرد و آمارگیری در این حوزه شکل گرفت. این مجموعه تلاش‌‌ها بیشتر برمبنای گزارش های محلی بود و شبکه‌های فعالین غیردولتی فعال علیه مافیا. مهمترین این جرائم را میتوان به سه بخش سودآور تقسیم کرد. کسب درآمد از انقراض حیات وحش، جنگل‌روبی و کشت محصولات به شیوه صنعتی، تجارت و مافیای زباله. در هر سه این بخش ها نیز تنوع زیستی ( گونه‌های مختلف گیاهان و حیوانات) را به‌شدت تهدید میکند. برای بسیاری از قوانین حمایتی (مثل قانون حمایت از حیوانات مهاجر، یا قانون حمایتی از پستانداران آبزی و..) هیچ تضمین اجرایی وجود ندارد و به راحتی حتی توسط حکومت ها هم نقض میشود.
قاچاق و مافیای حیات وحش
به گزارش اینترپل تجارت غیرقانونی حیات وحش امروز به یکی از بزرگترین و سودآورترین بخش‌های جرم و جنایت در جهان تبدیل شده است. تخمین زده میشود که بیش از ۲۰۰۰ گونه جانوری و گیاهی تحت تاثیر تجارت حیات وحش در سطح جهان، در معرض تهدید قرار دارند. طبق گزارش مجمع جهانی اقتصاد، ۴۴ تریلیون دلار ارزش اقتصادی در سطح جهان متکی به طبیعت و خدمات آن است. تجارت غیرقانونی حیات وحش به‌سرعت در حال گسترش است و این مسیر پیامدهای جدی برای تنوع زیستی ـ تنوع حیات روی زمین ـ را به‌شدت تهدید میکند.
تجارت غیرقانونی به تنوع زیستی و جوامع محلی به‌شکل ویژه «خسارت غیرقابل محاسبه» وارد میکند و بسیاری از گونه‌ها را به سمت پرتگاه انقراض هل داده است. تجارت غیرقانونی حیات وحش شامل شکار، جمع‌آوری و تجارت گونه‌های در خطر انقراض و حیات وحش حفاظت شده، از جمله گیاهان و حیوانات، چه مرده و چه زنده است.
جنایات ساختار یافته یکی از مهمترین دلایل نابودی تنوع زیستی و حیات وحش است. تصور کنید فقط در آفریقای جنوبی از ژانویه تا اکتبر ۲۰۱۰ تقریباً ۲۳۰کرگدن را به دلیل شکار غیرقانونی از بین رفتند. در سال ۲۰۱۲ گزارشی ثبت شد که ۳۰۰۰۰ فیل آفریقایی به خاطر عاج خود کشته شوند. تخمین زده میشود که امروزه تنها ۳۲۰۰ ببر در حیات وحش باقی مانده اند زیرا تعداد زیادی ببر برای استفاده از اعضایشان کشته شده‌اند.
بیش از ۲۵ میلیون کوسه تا ۲۰۱۵ به دلیل استفاده از باله هایشان کشته شدند، این زنجیره درآمدزایی حاصل از فروش این حیوانات وحشی، پولی است که به سایر فعالیت های غیرقانونی سرازیر می شود و در یک اثر دومینویی در هم افزایی با دیگر جرم و جنایات است.
قاچاق حیات وحش بعد از قاچاق مواد مخدر و قاچاق انسان سومین مسیر درآمدزایی غیر قانونی در جهان است. محصولات غیرقانونی حیات وحش در حال حاضر تا ۲۰ میلیارد دلار در سال در بازار سیاه ارزش دارند. جایی که کالاها به‌طور غیر قانونی مبادله می‌شوند. خشونت مسلحانه، فساد، پولشویی و سایر اشکال جرایم سازمان یافته به‌طور فزاینده‌ای از ویژگی‌های تجارت غیرقانونی حیات وحش است.
به گزارش اینترپل، سالانه بیش از ۱۰۰ محیط‌بان هنگام تلاش برای محافظت از حیات وحش در برابر شکارچیان کشته می‌شوند. بر اساس تجزیه و تحلیل دانشگاه آکسفورد در بریتانیا، تصور میشود تجارت حیات وحش در سطح بین‌المللی بیش از۲۲۰۰ گونه جانوری و گیاهی را تهدید میکند.
سرعت و شیب انقراض حیات وحش
گزارش «سیاره زنده» (WWF) در سال ۲۰۲۲ نشان می‌دهد که جمعیت حیات وحش در ۵۰ سال گذشته به‌طور متوسط ۶۹ درصد کاهش یافته است. مقاله تحقیقی تهیه شده در دانشگاه آکسفورد در سال گذشته نشان داد که دو پنجم گونههایی که احتمالاً توسط تجارت بین‌المللی حیات وحش در معرض تهدید قرار می‌‌گیرند، تحت پوشش توافقنامه جهانی که آن را تنظیم میکند، نیستند. این شامل ۳۷۰ گونه است که در فهرست قرمز IUCN از گونه‌های در معرض خطر قرار دارند. این تحقیقات نشان داد که بیش از ۹۰۰ گونه جانوری و گیاهی در معرض خطر تحت پوشش حمایت‌های تجارت جهانی قرار ندارند.
بزرگترین اتحادیه بین‌المللی در زمینه حفاظت از حیات وحش (WWF) گزارش داد که دانشمندان در سال ۱۹۸۰ با کشف تنوع فوق العاده‌ای از حشرات در جنگل‌های استوایی شگفت زده شدند. در یک مطالعه بر روی ۱۹ درخت در پاناما، ۸۰ درصد از ۱۲۰۰ گونه سوسک کشف شده قبلاً برای علم ناشناخته بودند. گزارش مطالعه در مورد حشرات ویژه، میتوان گفت دانشمندان درک بهتری از تعداد ستاره‌ها در کهکشان دارند تا نسبت به تعداد گونه‌های روی زمین.
فقط برای نشان دادن نرخ از دست دادن تنوع زیستی که با آن روبه‌رو هستیم، کافیست بدانیم کارشناسان تخمین می‌زنند که تلفات سریع گونههایی که امروزه شاهد آن هستیم بین ۱۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ برابر بیشتر از نرخ انقراض طبیعی است. محاسبات نشان می‌دهد که سالانه بین ۰٬۰۱ تا ۰٬۱ درصد از همه گونه‌ها منقرض می‌شوند. یعنی هر ساله بین ۱۰۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰۰ گونه در حال انقراض هستند. برخلاف رویدادهای انقراض دسته جمعی تاریخ زمین‌شناسی، چالش انقراض کنونی چالشی است که به‌نظر می‌رسد یک گونه واحد ـ مال ما ـ تقریباً به‌طور کامل مسئول آن باشد. این اغلب به‌عنوان ششمین بحران انقراض، پس از پنج موج انقراض شناخته شده در تاریخ زمین شناسی شناخته میشود.
ذخیره رو به نابودی حیات وحش ایران
به نقل از معاون محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست چهار استان بوشهر، هرمزگان، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان در صدر استان‌هایی هستند که در آن قاچاق حیات وحش و تجارت غیرقانونی حیات وحش ثبت شده است. حداقل ۸۶ گونه جانوری در حال انقراض لیست شده است. یک و نیم میلیون هکتار تالاب و ۱۳ و نیم میلیون هکتار مناطق شکار ممنوع ثبت شده است اما شکار و قاچاق حیات وحش، تصادفات جاده‌ای، بیماری، انگل و هجوم گونه‌های مهاجم و البته تغییر اقلیم در کنار تجارت غیر قانونی مرده و زنده حیوانات از مهمترین دلایل نابودی حیات وحش در ایران است.
چرخی در کانال‌های تلگرام و سایت‌های رسمی خرید و فروش در ایران نشان می‌دهد که چطور خرید و فروش حیوانات به‌عنوان حیوان خانگی افزایش یافته است. آماری از سازمان محیط زیست می‌گوید از اوایل دهه نود حدود سه برابر افزایش یافته است.
WCS به‌عنوان یک سازمان جهانی حفاظت از محیط زیست می‌گوید راه‌‌حل بحران اضطراری قاچاق سازمان یافته حیات وحش سه جنبه دارد: باید زیرسازها در وضع قوانین و سرمایه گذاری و پروژه‌های تحقیقاتی محافظت از جمعیت‌‌‌های گیاهی و حیوانی در معرض تهدید روی زمین، را افزایش دهیم. کنترل هدفمند و پیوسته حمل و نقل و تجارت غیرقانونی محصولات حیات وحش (حتی آمار روشنی از استفاده از محصولاتی مثل چرم و پوست و پشم و عاج و .. در صنعت مد وجود ندارد). همینطور باید از طریق آموزش و آگاهی از بازار تقاضا برای محصولات حیات وحش جلوگیری کنیم.
اما بدون تعهد به توقف همه عناصر این جنایت و تلاش برای توانمندی جوامع محلی و ویژه روستاییان هر تلاشی برای حفاظت از گونه‌های نمادین جهان محکوم به شکست است.