سال‌ها پیش در تهران، اتفاقی به نسخه انگلیسی کتاب «سرزمین مقدس، جنگ نامقدس: اسرائیلی‌ها و فلسطینی‌ها» نوشته آنتون لا گاردیا (چاپ ۲۰۰۱ میلادی) در یک کتابفروشی رسیدم. لا گاردیا اکنون دبیر بخش روابط خارجی مجله اکونومیست است اما در زمان انتشار این کتاب، دو دهه بود که برای رسانه‌های بریتانیایی، از اسرائیل و فلسطین می‌نوشت و بیشتر در همین منطقه زندگی می‌کرد.
در واقعیت، این نخستین داده‌هایی بود که با نگاهی برابر به اسرائیلی‌ها، فلسطینی‌ها و دیگر اقلیت‌های این «سرزمین مقدس» نوشته شده بود. لا گاردیا کنجکاو است و شنونده خوبی است و پای صحبت بسیاری از مردمان اسرائیل و فلسطین نشسته بود و سپس تلاش کرد تا دیدگاه‌های هر دو را به‌شیوه‌ای مطرح کند که بتوان به درک واقعیت این جدال و جنگ طولانی نزدیک شد.
در یک بخش کتاب، لا گاردیا (نقل به مضمون) گفت که مردمان اسرائیل و فلسطین نمی‌توانند به صلح دست یابند تا زمانی که رنج همدیگر را قبول کنند. او از دو کودک مثال می‌زند. یکی فلسطینی و دیگری اسرائیلی و هر دو با گلوله‌های این جنگ طولانی‌مدت جان باختند. او می‌گوید فلسطینی‌ها حقیقت هولوکاست را قبول کنند، رنجی که مردمانی به‌خاطر صرف مذهب‌شان کشیده‌اند، و اسرائیلی‌ها رنج مردمان فلسطین را درک کنند که از سرزمین‌شان رانده شده‌اند و چه در سرزمین‌های اشغالی و چه در کشورهای همسایه، جایگاهی ندارند.
در این کتاب برای نخستین مرتبه فهمیدم به جز اردن، دیگر کشورهای همسایه اسرائیل و فلسطین به مردمان آواره فلسطینی شهروندی نمی‌دهند. مثال لا گاردیا اردوگاهی بود در منطقه تحت کنترل حزب‌الله لبنان که در گذر دهه‌ها، جمعیتش چهار برابر شده بود اما مردمانش، هرچند عمدتا در خاک لبنان متولد شده‌اند اما حق شهروندی ندارند و تقریبا خارج از این اردوگاه، جایی برای کار و زندگی برایشان نیست.
سانسور، بلایی است که جمهوری اسلامی دهه‌هاست بر سر مردمان ایران آورده است تا ندانند و در چهارچوب دروغ‌گویی‌ها و پروپاگاندای حکومتی باقی بمانند. در آن زمان، کار اصلی‌ام ترجمه بود و می‌خواستم این کتاب را ترجمه کنم اما نگران سانسور، از چند ناشر پرسیدم و گفتند نمی‌شود چنین کتابی را به وزارت سانسور و ارشاد اسلامی فرستاد.
به‌سراغ نشرهای دولتی هم رفتم. در ایران، نشرهای دولتی نیازی به مجوز ارشاد ندارند و شورای مدیریت‌شان نقش سانسور را بازی می‌کند. امیدوار بودم انتشاراتی وابسته به وزارت خارجه بتواند اثر را کار کند. گفتم حتی مهم نیست خودم ترجمه کنم یا خودتان اما آنها هم گفتند نمی‌شود.
بیش از یک دهه بعد و پس از حمله ۷ اکتبر حماس به اسرائیل، تصمیم گرفتم تا دوباره نگاه کنم و ببینم چه کتاب‌هایی ارزش خوانده شدن دارند. به فهرست پرفروش‌های آمازون نگاه کردم و درنهایت به این کتاب‌ها رسیدم. در این مرور چهار چشم‌انداز متفاوت را نگاه می‌کنیم اما یک نکته را نباید فراموش کرد، برای مقابله با جمهوری اسلامی باید و باید کتاب خواند. اگر می‌شود به زبان اصلی وگرنه با ذهنیت اینکه سانسور حقیقی است، تلاش کرد تا تصویر حکومتی یا حزبی را کنار زد تا بتوان به درک بهتری از بحران اسرائیل و فلسطین رسید.
سانسور البته محدود به جمهوری اسلامی نیست. رسانه‌های جریان اصلی هم تلاش می‌کنند تا مخاطب را در محدوده روایت خودشان از واقعیت نگه دارند. مثالش می‌تواند اعتراض کارکنان تلویزیون سی‌ان‌ان باشد که به شیوه سانسور بخش فلسطینی خبرها یا شبکه سی‌تی‌وی کانادا که استفاده از کلمه «فلسطین» را ممنوع اعلام کرد.
انتقاد اسرائیلی: ایلان پاپه و «پاکسازی قومی فلسطین»
ایلان پاپه (Ilan Pappé) که هم‌اکنون در ونکوور در کانادا زندگی می‌کند، در ۱۹۵۴ میلادی در شهر حیفا در اسرائیل متولد شد. تخصص اصلی‌اش تاریخ و علوم سیاسی است اما در زندگی‌اش مدتی سیاستمدار هم بود. او مدتی در دانشگاه اگزیتر در بریتانیا استاد و مدیر مرکز دانشگاه برای مطالعات فلسطین بود. کتاب‌های متعددی هم در موضوع اسرائیل و فلسطین نوشته است از جمله «ده اسطوره درباره اسرائیل» (۲۰۱۷ میلادی)، «پاکسازی قومی فلسطین» (۲۰۰۶) و «یک تاریخ مدرن فلسطین: یک سرزمین، دو مردم» (۲۰۰۳ میلادی).
در کانادا، برخی از کتاب‌هایش مانند «پاکسازی قومی فلسطین» (The Ethnic Cleansing of Palestine) را می‌توان بدون پرداخت بیشتر از اپیلیکیشن آدبل متعلق به شرکت آمازون دریافت کرد. برای همین این کتاب در فهرست پرخواننده‌های بخش خاورمیانه آمازون پس از حمله ۷ اکتبر راه یافت.
این کتاب متمرکز بخشی از تاریخ اسرائیل است که چه در این کشور خیلی‌ها نمی‌خواهند از آن یاد کنند. اسرائیل با کمک سازمان ملل، در ۱۹۴۸ اعلام موجودیت کرد. سازمان ملل هم فلسطین را به دو بخش تقسیم کرد و بخش بزرگ‌تر سرزمین را به یهودیان داد. آنچه دولت راستگرای کنونی اسرائیل علاقه‌ای به یادآوری‌اش ندارد، اخراج فلسطینی‌ها از اسرائیل اولیه است.
اخراج فلسطینی‌ها، سوژه این کتاب است. در گذر ۱۹۴۷ و ۱۹۴۸، نزدیک به ۷۲۰هزار نفر از ۹۰۰هزار نفری که در اسرائیل اولیه زندگی می‌کنند، بیشتر با زور اسلحه، از خانه‌هایشان رانده شدند. پاپه این اخراج را برابر تعریف «پاکسازی قومی» معرفی می‌‌شناسد و بر مدارک گوناگونی، از جمله بخش‌هایی از یادداشت‌های روزانه دیدیو بن‌گوریان – نخستین رئیس‌جمهور اسرائیل و رهبر آن زمان جنبش صهیونیست – که در زمان انتشار، سانسور شده بودند.
پاپه با مدارک تاریخی‌اش می‌گوید دو گروه شبه‌نظامی هِگانا (Haganah) و سازمان نظامی ملی در سرزمین اسرائیل یا ایرگون (Irgun) با مدیریت جنبش صهیونیست و به صورت سازمان یافته، با ایجاد رعب و وحشت عمدتا با انفجار بمب یا تیراندازی و قتل مردمان محلی، تمامی اهالی حدود ۵۰۰ روستای عرب‌نشین و عمده جمعیت شهرهای بزرگ را اخراج کردند. عمده این جمعیت به کشورهای عربی همسایه رفتند با این امیدواری که با پایان بحران، به سرزمین خود باز می‌گردند.
با وجود این، اسرائیلی‌ها هر نشانه‌ای از وجود مردمان بومی بود، حتی درختان چند صد ساله زیتون را پاکسازی کردند.
کتاب لبریز از جزییاتی است که برای خواننده تازگی خواهد شد. یک مثالش ایجاد آژانس امدادرسانی و کاریابی برای آورگان فلسطینی در خاورمیانه یا اونروا است که در ۱۹۴۹ میلادی شکل گرفت. پاپه توضیح می‌دهد در آن زمان کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل وجود داشت اما یکی از وظایف این سازمان، تلاش برای بازگشت آوارگان به سرزمین مادریشان است اما اونروا هدفش صرف کمک به ادامه زندگی آوارگان در ارودگاه‌هایشان است.
«پاکسازی قومی فلسطین» با استقبال برخی از تاریخ‌شناسان اسرائیلی روبرو شد و همچنان جزو کتاب‌های پرخواننده در موضوع اسرائیل و فلسطین است. پاپه خواستار سرزمینی واحد برای مردمان فلسطین و اسرائیل است که بتوان با صلح و دوستی در آن زندگی کرد.
نگاه فلسطینی: «جنگ صد ساله علیه فلسطین»
رشید خالدی، از خانواده‌ای با اصالت‌های فلسطینی و عربستان سعودی‌ای در ۱۹۴۸ در شهر نیویورک آمریکا متولد شد. او استاد کرسی ادوارد سعید در مطالعات مدرن عرب در دانشگاه کلمبیا در شهر نیویورک آمریکاست و برای دو دهه دبیر «ژورنال مطالعات فلسطینی» بود. خانواده‌اش، از چهره‌های فرهنگی و سیاسی عرب هستند.
پدرش، اسماعیل راغب خالدی، متولد بیت‌المقدس، دکترایش را در دانشگاه کلمبیا در آمریکا گرفت و مامور سیاسی بخش امور سیاسی سازمان ملل بود. خالدی مکرر در مشهورترین کتابش، «جنگ صد ساله علیه فلسطین: تاریخی از مهاجرت استعمارگرانه و مقاومت، ۱۹۱۷ تا ۲۰۱۷ میلادی» (The Hundred Years’ War on Palestine: A History of Settler Colonialism and Resistance, 1917–2017) که در ژانویه ۲۰۲۰ میلادی منتشر شد، از پدرش و خاطرات او یاد می‌کند. آمازون در معرفی کتاب او نوشته است:
تاریخ ارزشمند صد ساله جنگ علیه فلسطینی‌ها از برجسته‌ترین مورخ آمریکایی خاورمیانه که در کنکاش رویدادهای مهم و تاریخ خانوادگی بیان شده است.
در خانواده خالدی، پدر تلاش سیاسی کرد، رشید متخصص تاریخ شد و فرزندش اسماعیل خالدی، شاعر و نمایشنامه‌نویس، متمرکز هنر و فرهنگ است. عمویش، حسین فخری خالدی، برای دوره‌ای شهردار بیت‌المقدس (۱۹۳۴ تا ۱۹۳۷ میلادی) و ۱۳مین نخست‌وزیر اردن در ۱۹۵۷ میلادی بود.
«جنگ صد ساله علیه فلسطین» فراتر از اسناد تاریخی و خانوادگی، متمرکز مهم‌ترین رویدادهایی است که به تاریخ این سرزمین شکل داده‌اند:
- نخستین اعلام جنگ، ۱۹۱۷ تا ۱۹۳۹ پس از «اعلامیه بالفور» که توسط بریتانیا منتشر شد و «فلسطین را خانه ملی مردمان یهود» در نظر گرفت
- دومین اعلام جنگ، ۱۹۴۷ و ۱۹۴۸ متمرکز اخراج فلسطینی‌ها از سرزمین مادریشان است
- سومین اعلام جنگ، ۱۹۶۷ متمرکز جنگ مصر، اردن و سوریه علیه اسرائیل است که درنهایت سازمان ملل را واداشت بدون اسم بردن از فلسطینی‌ها و حقوق‌شان، با قطعنامه‌ای تازه مرزهای اسرائیل را گسترش دهد
- چهارمین اعلام جنگ، ۱۹۸۲ میلادی متمرکز هجوم اسرائیل به لبنان و جنگ داخلی طولانی‌مدت این سرزمین است
- پنجمین اعلام جنگ، ۱۹۸۷ تا ۱۹۹۵ میلادی متمرکز انتفاظه اول و اختلافات گروه‌های گوناگون فلسطینی است
- ششمین اعلام جنگ، ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۴ میلادی متمرکزانتفاظه دوم، خشونت اسرائیلی‌ها در سرزمین‌های اشغالی علیه مردمان بومی، همچنین یورش‌های ۲۰۰۸، ۲۰۱۲ و ۲۰۱۴ میلادی اسرائیل به نوار غزه است.
«جنگ صد ساله علیه فلسطین» رویدادشماری از یک صد سال جنگ داخلی مردمان بومی و مهاجران است. برای نویسنده، این روندی استعماری است یادآور اینکه کشورهای غربی به‌جای قبول و حل اختلافات داخلی‌شان با یهودی‌ها، کل بحران را به فلسطین واگذار کردند و بانی کشتارهای کنونی شدند.
دفاع اسرائیلی: «اسرائیل: یک راهنمای ساده برای اشتباه درک شده‌ترین کشور زمین»
نوآ تیشبی (Noa Tishby) متولد ۱۹۷۵ میلادی در تل آویو ابتدا برای حضورش در هالیوود نام‌آشنا شد. او مدل، هنرپیشه و تهیه‌کننده است و بیشتر از همه برای سریال «تحت درمان» (In Treatment) او را می‌شناسند که برپایه یک سریال اسرائیلی با موضوعی مشابه ساخته شد. تیشبی چندین سریال اسرائیلی را به هالیوود فروخته است تا نسخه‌های آمریکایی آنها ساخته شود.
در ۲۰۲۱ میلادی اما او کتابی در دفاع تمام عیار از اسرائیل منتشر کرد: «اسرائیل: یک راهنمای ساده برای اشتباه درک شده‌ترین کشور زمین» (Israel: A Simple Guide to the Most Misunderstood Country on Earth) و در پی انتشار این کتاب، دولت نتانیاهو او را برای یک سال (۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳) به‌عنوان «فرستاده ویژه برای مبارزه با یهودی‌ستیزی و مبارزه با مشروعیت‌زدایی از اسرائیل» استخدام کرد.
تیشبی در این کتاب می‌گوید پس از اینکه بارها از بی‌اطلاعی دوستان و آشنایان آمریکایی‌اش در موضوع اسرائیل شگفت‌زده شده است، تصمیم گرفته تا این کتاب را بنویسد. کتاب ساده و روان نوشته شده است و همچنان جزو پرخواننده‌ترین کتاب‌ها در موضوع اسرائیل است.
بخشی از کتاب، تکرار شعارهای مرسوم اسرائیل است: که این کشور تنها دموکراسی منطقه است، که در آن حقوق بشر از جمله برای افراد ال‌جی‌بی‌تی رعایت می‌شود. او همچنین معتقد است که نکبت، اشاره به اخراج فلسطینیان نیست بلکه می‌گوید در ابتدا، نکبت یادآور شکست دولت‌های عرب در مقابل اسرائیل و سرافکندگی آنان است.
با وجود این، جنبه‌هایی از کتاب ارزش توجه دارند. از جمله یک سوال اصلی او که چرا فلسطینی‌ها، رسما دولت فلسطین را ایجاد نکرده‌اند. او معتقد است در ۱۹۴۸ میلادی که اسرائیل شکل گرفت، مردمان بومی هم می‌توانستند کشور خودشان را اعلام کنند اما این کار را نکردند. پاسخ به بخشی از انتقادهای او به این موضوع را می‌توان در دیگر کتاب‌های این مرور یافت.
تیشبی همچنین معتقد است که اگر زمانی کشور فلسطین شکل بگیرد و از آوارگان فلسطینی بپرسند می‌خواهید به اسرائیل بروید یا فلسطین، آنها قطعا اسرائیل را انتخاب خواهند کرد تا – تکرار دوباره پروپاگاندای دولتی اسرائیل – در تنها دموکراسی خاورمیانه آزادانه زندگی کنند.
او شیفته صهیونیسم و بن‌گوریون است. والدین پدر و مادرش از مهاجران اولیه به اسرائیل بودند و به اعتقاد او، سرزمینی عقب‌مانده را تبدیل به یک قدرت اقتصادی و نظامی کردند. تیشبی مدتبی هم با بخش اطلاعات ارتش اسرائیل برای درک شبکه‌های اجتماعی و فعالیت برای ارائه اسرائیل کمک کرده بود. اگر مخاطب بخواهد چشم‌انداز مدرن اسرائیلی را بخواند، این اثر می‌تواند بهترین کتاب باشد.