روز ۱۳ نوامبر ۲۰۲۳، هشت پژوهشگر مستقر در دانشگاه‌ها و نهادهای آموزشی در بریتانیا، آمریکا و کانادا مقاله‌ای منتشر کردند و در آن با استفاده از روش محاسبه و ارزیابی کمی تعداد مرگ‌ومیر ناشی از سیاست جمهوری اسلامی ایران برای وارد نکردن واکسن کودید-۱۹ را در دوران همه‌گیری این ویروس تخمین زدند.
این مقاله پژوهشی تخمینی از تعداد مرگ و میر قابل‌پیشگیری توسط واکسیناسیون کوید-۱۹ در ایران است. برای دستیابی به این تخمین، پژوهشگران، الگوی واکسیناسیون در ایران را با الگوی هشت کشور که عمدتاً از واکسن‌های ویروس غیرفعال استفاده می‌کردند، مقایسه کرده‌اند. دوره مقایسه ایران با هشت کشور از آغاز سال ۲۰۲۰ تا ۲۰ آوریل ۲۰۲۲ است.
این مقاله با نام نویسندگان ماهان غفاری، سپنتا حسین‌پور، محمد سعید رضایی زواره، استفان داسکالو، سمیه رستمیان، کیارش آرامش، کاوه مدنی و شهرام کردستی در ژورنال علمی دجیتال بی‌ام سی مدیسین (BMC Medicine) منتشر شد.
پیش‌زمینه وارد نکردن واکسن‌های کودید-۱۹ «غربی‌ها» در ایران
دی ماه ۱۳۹۹، مردم ایران هم مانند دیگر کشورهای جهان به دنبال خبر واکسن‌های کووید-۱۹ بودند. ویروسی که همه‌گیر شده بود و تا ماه‌ها درمانی نداشت، حالا دست‌کم دو واکسن موثر داشت. در نیمه این ماه، رئیس بانک مرکزی ایران پیش‌پرداخت خرید ۱۶ میلیون و ۸۰۰ هزار دوز واکسن را از طریق سازوکار سوواکس پرداخت کرد. این سازوکار برای این بود که دولت‌های جهان بتوانند بدون جدال با همدیگر، واکسن تهیه کنند.
قرار بود بقیه پول از پول‌های فروش نفت و گاز ایران در عراق و کره‌جنوبی برداشته شود اما در روز جمعه ۱۹ دی ۱۳۹۹، علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی واردات واکسن‌های خارجی را ممنوع اعلام کرد:
ورود واکسن آمریکایی و انگلیسی به کشور ممنوع است. اگر آمریکایی‌ها توانسته بودند، واکسن درست کرده بودند، وضعیت خودشان اینگونه نبود. به اینها اعتماد و اطمینان هم نیست. گاهی اینها می‌خواهند روی ملت‌های دیگر امتحان کنند. البته من به فرانسه هم خوش‌بین نیستم چون سابقه ورود خون‌های آلوده را داریم.
سال‌ها بعد، همچنان این سوال وجود دارد که اگر واکسن‌های کووید-۱۹ به‌موقع و مانند دیگر کشورهای جهان، در ایران هم عرضه شده بودند، جان چند نفر نجات پیدا می‌کرد؟
حالا یک پژوهش تازه پاسخ این سوال را در مقایسه با هشت کشور جهان اعلام کرده است: جمهوری اسلامی اگر برنامه واردات واکسن را دنبال می‌کرد، دست‌کم ۱۲۶۰۰ نفر و تا ۷۵۳۰۰ نفر زنده می‌ماندند.
مقایسه ایران و هشت کشور جهان
پژوهشی با تیتر «ارزیابی کمی از تاثیر نرخ و عرضه واکسن بر کاهش مرگ‌ومیر: نتایج از دو سال اول همه‌گیری کووید۱۹ در ایران» که پیش‌تر به‌صورت پیش‌مقاله منتشر شده بود، حالا در ژورنال علمی بی‌ام‌سی مدیسین منتشر شد.
در این پژوهش، وضعیت ایران رودرروی کووید۱۹ با هفت کشور که توسط بانک جهانی هم‌تراز ایران از لحاظ درآمد معرفی شده‌اند، مقایسه شده است با این تفاوت که در تمامی این کشورها، عرضه واکسن زودتر از جمهوری اسلامی شروع شد.
این هفت کشور عبارتند از: آرژانتین، بنگلادش، بلوویا، مونته‌نگرو، نپال، سری‌لانکا و ترکیه.
پژوهشگران همچنین ایران را با بحرین هم مقایسه کردند که درآمد در آن بالاتر از ایران است، همچنین مردمش بیشتر از ایران واکسن زدند و زودتر از ایرانیان به واکسن دسترسی پیدا کردند.
ماهان غفاری از موسسه کلان داده‌ها، گروه پزشکی نافیلد، در دانشگاه آکسفورد بریتانیا نویسنده اول این مقاله است که آن را با همکاری هفت نویسنده دیگر منتشر کرده است.
کاوه مدنی از موسسه دانشگاه ملل متحد برای آب، محیط زیست و سلامت، در همیلتون، انتاریو یکی دیگر از نویسندگان این مقاله است.
از ۱۲۶۰۰ نفر تا ۷۵۳۰۰ نفر کشته به خاطر ناکارآمدی وارد نکردن به موقع واکسن
ایران در مقایسه با ترکیه، اگر شبیه به این کشور عمل کرده بود، می‌توانست شاهد ۵۰ هزار مرگ کمتر باشد (با اعتماد ۹۵ درصدی بین ۳۸۱۰۰ و ۵۳۵۰۰ مرگ). در مقایسه با بنگلادش، ایران می‌توانست شاهد ۵۲ هزار و ۸۰۰ مرگ کمتر باشد (۱۷۴۰۰ – ۱۸۹۵۰۰).
آرژانتین برای نویسندگان این پژوهش، بانی تعجب شد چون ایران می‌توانست با الگوی این کشور تنها شاهد ۱۲۶۰۰ مرگ کمتر باشد (۱۰۴۰۰ – ۱۳۳۰۰).
در مقایسه با بولیوی و مونته‌نگرو، ایران می‌توانست بخصوص در گروه‌های سنی سالمند، شاهد مرگ‌های کمتری، بخصوص در موج‌های اولیه ابتلا باشد.
درنهایت و در مقایسه با بحرین، ایران می‌توانست شاهد ۷۵۳۰۰ مرگ کمتر (۵۶۰۰۰ – ۸۳۰۰۰)، بخصوص در گروه‌های سنی ۵۰ سال به بالا باشد.
این پژوهش نتیجه می‌گیرد:
تحلیل ما نشان می‌دهد که عرضه سریع‌تر [واکسن کووید۱۹] به‌شکلی متداوم با کاهش مرگ‌های بیشتر همگام است، حتی در سناریوهایی که تعداد کمتری از مردم واکسن زده باشند.
هزاران میلیارد برای تولید ملی اما ناکام واکسن کووید-۱۹
برکت، رازی و فخرا، از جمله پروژه‌های ساخت واکسن کووید۱۹ در ایران بود. شرکت‌های گوناگون از جمهوری اسلامی بودجه برای ساخت واکسن گرفتند اما درنهایت، در شهریور ۱۴۰۰، دولت ابراهیم رئیسی تمرکز را از ساخت واکسن به واردات واکسن تغییر داد.
در ۱۰ آبان ۱۴۰۰، سعید صابر در مقاله «شکست پروژه واکسن داخلی و جان‌هایی که ستانده شد» برای زمانه نوشت:
در صورت وجود قوه قضاییه و پارلمان مستقلِ متشکل از نمایندگان واقعی مردم باید پرونده رهبر، رئیس جمهوری، وزیر بهداشت و درمان به همراه اعضای ستاد مقابله با کرونا به دادگاه برده می‌شد.
تا آبان ۱۴۰۰، دست‌کم ۱۲۵هزار نفر از ابتلا به ویروس کووید-۱۹ جان باخته بودند. صابر نوشت در ۱۳۹۹، علی خامنه‌ای مجوز برداشت یک میلیارد دلار از صندوق توسعه ملی برای مقابله با همه‌گیری این ویروس را صادر کرد. تا تیر ماه آن سال، معادل ریالی ۸۶۶ میلیون دلار آن، «رقمی در حدود ۱۹هزار و ۹۰۰ میلیارد تومان» به پروژه‌های واکسن‌سازی پرداخت شده بود.
صابر همچنین نوشت که تا تیر ۱۴۰۰، ۷۲۰ میلیون دلار تنها برای واردات واکسن رمدسیویر هزینه شد و با آن ۱۳ میلیون و ۲۵۲ هزار و ۶۰۰ دوز واکسن خریداری شد «که بخشی از آن هم هدیه بود».
یک نسخه از این مقاله که هنوز توسط متخصصان این حوزه در ژورنال‌های علمی موردبازنگری قرار نگرفته بود را، نویسندگان پیش‌تر در ماه ژوئن ۲۰۲۳ به صورت مستقل منتشر کرده بودند. پژوهشی با تیتر «ارزیابی کمی از تاثیر نرخ و عرضه واکسن بر کاهش مرگ‌ومیر: نتایج از دو سال اول همه‌گیری کووید۱۹ در ایران» که پیش‌تر به‌صورت پیش‌مقاله منتشر شده بود، در بی‌ام‌سی عرضه شد. نسخه بی‌ام‌سی مدیسین ۱۳ نوامبر منتشر شد. بی‌ام‌سی مدیسین، مجله علمی با داوری همتا (peer review) است، که دانش تولید شده را در اختیار عموم مردم قرار می‌دهد.