شعار امسال «روز جهانی غذا» آب است: «آب زندگی است، آب غذاست، کسی را محروم نکنیم» اما امسال، همان‌طور که آب در بسیاری از کشورها مانند ایران به سرخط خبرها و نگرانی‌های مردم بدل شده است، تولید غذا هم با ضربه‌های ممتد تغییرات اقلیمی و سال ال نینو روبه‌رو است. در کنار آن، سال‌هاست که فائو به ما هشدار می‌دهد که برای کشاورزی بر روی زمین چند دهه بیشتر خاک مناسب باقی نمانده است و باید فکری برای تغییر شیوه‌های کشاورزی، دامداری و تولید غذا کرد.
به علاوه، روز جهانی غذا با شعار آب در حالی فرا می‌رسد که بیش از دو میلیون فلسطینی در نوار غزه از هر دو محروم‌اند و منابع آب و غذای آنها رو به اتمام.
آنچه سازمان‌های بین‌الملی به حکومت‌های جهان می‌گویند این است که در پس این همه ناامیدی و خبرهای تلخ اقلیمی، چشم‌اندازی از امید را بسازیم: استانداردهای تولید غذا را بالاتر ببریم، غذاهایمان را از مواد شیمیایی مضر رها کنیم، تولید غذا را متفاوت کنیم و دراین‌میانه، هم جا برای طبیعت باز بگذاریم و هم اینکه بتوانیم زندگی بهتری برای خود و تمامی مردمان زمین مهیا کنیم اما چنین چیزی ممکن است؟
علم و فن‌آوری امروز به ما می‌گوید اگر اراده کنیم ممکن است. بیایم جدی‌تر نگاه کنیم. در این گزارش ابتدا سراغ مشکلات سال ال نینو می‌رویم و نابه‌سامانی‌های تولید غذا اما پس از آن، به‌سراغ این خواهیم رفت که خب، حالا چه کارهایی می‌توانیم انجام دهیم.
تاریخچه: پس از جنگ جهانی دوم، در چشم‌انداز جهانی ویرانه
روز جهانی غذا، ۲۴ مهر یا ۱۶ اکتبر، سالگرد آغاز به کار «سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد یا فائو» است که توسط ۴۴ کشور عضو سازمان ملل در ۱۹۴۵ میلادی در رم، پایتخت ایتالیا تاسیس شد. ایران هم از هفت آذر ۱۳۳۲ عضو این سازمان است.
فائو در پایان جنگ جهانی دوم و در میانه ویرانی‌های جنگ شکل گرفت، با این هدف که بتوان موضوع غذا را جهانی مدیریت کرد: اطلاعات مربوط به آن را جمع‌آوری، ارزیابی و منتشر کرد و همچنین به حکومت‌ها برای برنامه‌ریزی و مدیریت تولید غذا کمک کرد. همچنین امکانات بیشتری از طرف کشورهای با فن‌آوری پیشرفته‌تر در اختیار دیگر مردمان زمین گذاشت.
در گذر دهه‌ها، حالا دنیایی متفاوت روبه‌روی ما است، مثالش موسسه خیره بین‌المللی «همدردی» است که در موضوع آسیب‌های اخیر به تولید غذا نوشت:
جنگ در اوکراین، تورم، کمبود کود، [همه‌گیری] کووید۱۹، درگیری‌های منطقه‌ای و رویدادهای شدید آب‌وهوایی [ناشی از گرمایش زمین] با هم گره خورده‌اند و درنتیجه‌اش، بحران جهانی بی‌مانندی نسبت به گذشته خلق شده است.
فائو روز جهانی غذا در امسال را متمرکز آب کرده است تا با تاکید بر اینکه نباید «آب را بدیهی فرض کنیم و بایستی آن را عاقلانه مدیریت کنیم»، نوشت:
در روز جهانی غذای سال ۲۰۲۳ میلادی، آب را به‌عنوان منبع حیات و غذا در مرکز توجه گذاشته‌ایم. بدین‌شکل آگاهی جهانی نسبت به اهمیت مدیریت هوشمندانه آب را افزایش خواهیم داد، زیرا دسترسی به این منبع گران‌بها در معرض تهدیدهای گسترش سریع جمعیت شهری، توسعه اقتصادی و تغییرات اقلیمی قرار دارد.
سال ال نینو: تهدیدهای امنیت غذایی الان هم مشهود است
وضعیت ال نینو حاکم بر زمین به‌معنای رویدادهای شدید آب‌وهوایی مانند موج‌های گرما، امتداد خشکسالی یا سیلاب‌هایی است که گسترده بر تولید غذا تاثیر منفی گذاشته‌اند.
از سویی دیگر، جنگ اوکراین و تلاش‌های روسیه برای مداخله در کشاورزی و صادرات غذا از این کشور که یکی از بزرگ‌ترین تولیدکننده‌های غله است، نگرانی‌ها نسبت به امنیت غذایی مردم زمین را شدت بخشیده است.
پیاز و برنج، بدل به دو نماد اصلی آسیب‌های ناشی از تغییرات اقلیمی شده‌اند. هند، امسال صادرات هرگونه برنج به جز باسماتی را ممنوع کرد. در برخی کشورهای آفریقایی و آسیایی، پیاز به‌شدت گران شده است چون کشورهایی مانند تانزانیا که از تولیدکنندگان اصلی پیاز است با کاهش تولید مواجه شده‌اند و صادرات آن را ممنوع اعلام کرده‌اند. هند صادرات پیاز و میانمار هم صادرات گندم را متوقف کرده است.
چه در ایران، چه در اروپا و چه در آمریکای شمالی، به‌راحتی در حدود یک سوم محصولات غذایی دور ریخته می‌شود.
کشورهای حاشیه دریای مدیترانه با موج‌های طولانی گرما روبه‌رو هستند که بر تولید زیتون تاثیر گذاشته است. بدترین آسیب را تاکنون اسپانیا متحمل شده است اما در کشورهایی مانند ترکیه هم گرانی فزاینده این روغن مردم را نگران کرده است.
این آسیب‌ها مختص به کشورهای آسیایی و آفریقایی نیست. آمریکا امسال شاهد کاهش تولید دست‌کم دو میوه بود. در ایالت جورجیا که به تولید هلو شهره است، ۹۰ درصد محصول امسال پیش از رسیدن میوه‌ها نابود شد. ایالت فلوریدا هم شاهد کاهش گسترده تولید پرتقال بود.
هر بار کشوری صادرات یک محصول را متوقف می‌کند، چرخه عرضه غذا در زمین ضربه می‌خورد و همزمان موج‌های تورم بر آن محصول حاکم می‌شود. چون کشور صادر کننده یک محصول حالا خود هم به‌دنبال خریداری آن است. وقتی در بازار خریدار نیاز بیشتری نسبت به عرضه آن داشته باشد، قیمت‌ها سر به فلک می‌گذارند.
مثال استارباکس: با علم به مواجه مشکلات برویم
سال‌هاست پژوهشگران در تلاش این هستند تا بسنجند که تا چه زمانی می‌توان محصولاتی مانند قهوه یا شکلات را در بازار جهانی عرضه کرد. یک نگرانی بزرگ اینجا ناتوانی درخت‌های کنونی قهوه و کاکائو در مقابل تغییرات اقلیمی است. همزمان با اینکه تغییرات آب‌وهوایی امکان گسترش بیماری‌ها را برای این درختان گسترده‌تر از قبل می‌کند.
شرکت زنجیره‌ای استارباکس که هزاران شعبه قهوه‌خانه در جهان دارد و در حدود سه درصد قهوه تولیدی جهان را هر سال مصرف می‌کند، به کمک جی‌ام‌او یا «جانداران مهندسی ژنتیکی شده»، توانسته است در یک پژوهش ده ساله، بوته‌های تازه قهوه عربی تولید کند که هم نسبت به امواج گرما و خشکسالی مقاوم‌تر هستند، هم اینکه نسبت به برخی از بیماری‌های کنونی قهوه، ایمن شده‌اند.
جی‌ام‌او می‌تواند یک راه بهبود تولید غذا در زمین باشد. همان‌طور که داده‌های تازه از آسیب‌های تولید غذا می‌گویند، پژوهشگران هم با کمک داده‌های موجود از مدل‌های شبیه‌سازی آینده، نسبت به تولید گونه‌های مقاوم‌تر گیاهان و جانوران نسبت به تغییرات اقلیمی تلاش می‌کنند.
غذا را دور نریزیم
چه در ایران، چه در اروپا و چه در آمریکای شمالی، به‌راحتی در حدود یک سوم محصولات غذایی دور ریخته می‌شود. برخی کشورها مانند ایران، عمده دور ریز غذا در زمان جمع‌آوری محصول و عرضه آن شاهد هستند، برخی از کشورها مانند آمریکا، بیشتر غذا را در پروسه عرضه آن دور می‌ریزند.
راه‌حل‌هایی برای این معضل وجود دارد که باید به آن توجه کرد. مانند قوانینی که ابتدا در فرانسه وضع شدند و صحبت از وضع آن در دیگر کشورها وجود دارد و به فروشگاه‌های زنجیره‌ای یا رستوران‌ها اجازه نمی‌دهد تا غذا را دور بریزند. بلکه اگر تاریخ مصرف محصولی نزدیک است، باید یا با تخفیف گسترده آن را بفروشند یا قبل اتمام تاریخ مصرف، آن را در اختیار خیریه‌ها قرار دهند.
همچنین اپلیکیشن‌هایی که در بسیاری کشورها وجود دارند و از طریق آن می‌توان قبل از تعطیلی یک رستوران، غذای باقیمانده را به قیمتی ارزان‌تر خرید. یا اینکه غذای باقیمانده روز در اختیار خیریه‌ها قرار بگیرد.
حتی برای بازمانده غذا هم راه‌حل‌های گوناگونی وجود دارد. مانند جعبه‌هایی که برخی در آپارتمان‌ها و خانه‌هایشان دارند و محصولات گیاهی باقیمانده غذای روز را در آن می‌ریزند و با کمک کرم‌های خاکی، غذا تبدیل به یک کود عالی برای رشد گیاهان می‌شود.
زمان تغییر شیوه کشاورزی
اگر در برخی کشورها مانند هلند می‌توان با کمک فن‌آوری روز، حتی بی‌نیاز از خاک، دیوارهای تولید غذا بر پا کرد، بقیه کشورها هم می‌توانند محصولات کشاورزی را به شیوه‌ای متفاوت تولید کنند.
امروزه برای تولید غذا لازم نیست مزرعه‌های بزرگ با عقب راندن جنگل و دشت از دل طبیعت درست کنیم. مزرعه‌هایی که با شیوه‌های صنعتی کشاورزی و دامداری به ما نشان داده‌اند تولید پایدار غذا در بر نخواهند داشت.
با وجود این، اینکه در یک کشور مانند هلند می‌توان با یک شیوه به موفقیت رسید، دلیل نمی‌شود همین شیوه تولید در دیگر کشورها مانند ایران هم جواب بدهد. هر سرزمینی بر پایه اقلیم خود، متکی به پژوهش‌های داخلی و کمک‌های بین‌المللی می‌تواند راهکار مناسب برای تولید غذا را رودرروی تغییرات اقلیمی، جنگ‌ها، و دیگر رویدادها پیدا کند.
مساله این است که زمان کوتاهی در اختیار ما است و باید سریع برنامه ریخت و عمل کرد. این اهمیت روز جهانی غذا را بیشتر از قبل می‌کند: بدون آب، بدون غذا، حیات وجود نخواهد داشت. برای زندگی امروز و فردا، باید با هوشمندی هر دو را مدیریت کرد.