از سال گذشته که مجوز ساخت ۲۲ برج ۳۸ طبقهای در حریم باغ گیاه‌شناسی ملی ایران صادر شد، عملیات ساخت‌وساز جریان داشته است. با وجود مخالفت‌های گسترده از فعالان محیط زیست گرفته تا مسئولان دولتی و قضایی، ساخت برج‌های مسکونی در حریم این باغ که دو بار به‌عنوان اثر طبیعی و اثر تاریخی به ثبت سازمان میراث فرهنگی رسیده، متوقف نشده است.
انتظار می‌رفت که با اوج گرفتن مخالفت‌ها، تغییری در سیاست ساخت برج‌های مسکونی ایجاد شود اما چنین نشد. علیرضا زاکانی نشان داد که از چنان حمایت‌هایی برخوردار است که حتی برای دستور ابراهیم رئیسی تره هم خرد نمی‌کند. رئیسی در اسفندماه سال گذشته و در روز درختکای تاکید کرده بود که تا برطرف شدن ابهامات، روند ساخت‌وساز متوقف شود، اما زاکانی در مقام شهردار تهران، دستور شفاهی رئیسی را به هیچ گرفت.
در تهرانی که هم‌اکنون هم آب ندارد و با دزدیدن آب کرج، طالقان، لار و آمل دارد زندگی می‌کند، چگونه ۲۲ برج ۲۷ طبقه جدید را می‌خواهید در آن بسازید؟
محمد درویش
باغ گیاه‌شناسی در منطقه‌ی ۲۲ تهران است و سابقه‌اش به سال ۱۳۴۸ برمی‌گردد. در وبسایت باغ گیاه‌شناسی ملی ایران نوشته‌اند:
باغ گیاه شناسی ملی ایران به وسعت ۱۴۵هکتار در دامنه جنوبی رشته کوه البرز در اراضی چیتگر، در شمال غربی تهران واقع گردیده است. عملیات طراحی و احداث این باغ از سال ۱۳۴۸ توسط کارشناسان ایرانی و با همکاری تعدادی از کارشناسان خارجی آغاز شد و نقشه جامع باغ طراحی گردید. در طرح جامع ایجاد رویشگاه‌های نمونه که نشان دهنده مناطق رویشی مختلف ایران و جهان باشند مورد توجه بوده است. همچنین تعدادی کلکسیون موضوعی با اهداف آموزشی و پژوهشی و نمایشی برای باغ طراحی گردید. از رویشگاه‌های طراحی شده ۷ رویشگاه مربوط به ایران و ۶ رویشگاه مربوط به جهان و ۸ کلکسیون و باغ موضوعی است. نهالستان و گلخانه‌های تکثیر مواد گیاهی مورد نیاز باغ را تامین می‌کنند.
آن وقت‌ها باغ گیاه‌شناسی خارج از تهران بود اما امروز در یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین نقاط کلان‌شهر تهران قرار گرفته و ساخت این برج‌های بلند نه تنها بر باغ گیاه‌شناسی، که تاثیر مخربی بر محیط زیست منطقه‌ای وسیع دارد. این تخریب ساخت برج‌های بلند در این منطقه، بر آب و هوای تهران اثری منفی خواهد داشت.
اولین نتیجه‌ی برج‌سازی در حریم باغ گیاه‌شناسی ملی ایران این است که باغ را دچار کمبود آب کرده و درختان ارزشمند باغ را دچار خشکی خواهد کرد. در باغ گیاه‌شناسی، گیاهانی از پنج قاره جمع‌آوری شده است. در حال حاضر که هنوز ساخت‌وساز تکمیل نشده، به‌دلیل کمبود بارش‌ها، دبی چاه‌های آب باغ گیاه‌شناسی به‌شدت افت کرده و افزودن بار جدید بر آب منطقه، موجودی آب باغ را محدودتر خواهد کرد. ابراهیم نژادرفیعی رئیس موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور به پایگاه خبری شهرسازی می‌گوید:
باغ گیاه‌شناسی ملی ایران از معدود فضاهای بسیار زیبا و ارزشمندی است که با بیش از چهار هزار گونه گیاهی مختلف زنده و سرسبز در بیش از ۲۲ قطعه مختلف در جوار شش دریاچه زیبا و یک هرباریوم حاوی گیاهان خشک شده و یک بانک غنی ژن دارای بذر و بیش از چهار هزار و پانصد گونه‌ی مختلف و یک موزه‌ی دیدنی از حشرات است که امکان بازدید عمومی برای آن نیز فراهم شده است.
هرباریوم به مجموعه‌ای از گیاهان خشک و حفظ شده و اطلاعات مربوط به آن‌ها گفته می‌شود که برای مطالعات علمی و مشاهده‌ی علاقه‌مندان جمع آوری شده است.
رئیس موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور تاکید می‌کند که نوع خاک این منطقه از لحاظ فیزیکی و عناصر غذایی، سبک و فقیر است و محدودیت‌های آبی نیز باعث شده نگهداری و توسعه این باغ چه در زمان شروع احداث و چه در حال حاضر، دشوار و پرهزینه باشد. توصیفی که نژادرفیعی از وضعیت آب و خاک منطقه ارائه می‌دهد، نشان‌دهنده‌ی شدت تخریب افزایش جمعیت در منطقه است که به افزایش مصرف آب منجر خواهد شد.
در ابتدای انتشار خبر ساخت ساختمان‌های بلند مسکونی در حریم باغ گیاه‌شناسی، محمد درویش کنشگر محیط زیست اظهار داشت:
در تهرانی که هم‌اکنون هم آب ندارد و با دزدیدن آب کرج، طالقان، لار و آمل دارد زندگی می‌کند، چگونه ۲۲ برج ۲۷ طبقه جدید را می‌خواهید در آن بسازید؟
درویش با اشاره به طاعون برج‌سازی و هشدار درباره‌ی پیامدهای ساخت‌وساز در این منطقه افزوده است:
نیمی از چاه‌های تأمین‌کننده آب باغ هم‌اکنون خشک‌شده و آن نیم دیگر مجبور به کف‌شکنی در اعماق بیش از ۲۲۰ متر شده! درحالی که زمانی این چاه‌ها در عمق ۸۰ متری به آب می‌رسید. در پهنه منطقه ۲۲ تهران، سطح آب زیرزمینی بیش از ۱۷ متر در طول یک دهه اخیر کاهش یافته است.
نتیجه‌ی پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی در سال‌های اخیر به‌صورت فرونشست‌های هولناک درآمده است. آخرین مورد از این نشست‌های ناگهانی زمین در بزرگراه آزادگان بود. دکتر رضا شهبازی مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، عامل اصلی بروز فرونشست از نظر زمین‌شناسی را برداشت بی‌رویه و تخلیه منابع آب زیرزمینی می‌داند.
سدی در برابر بادهای پاک کننده‌ی هوا
علاوه بر مسئله‌ی مهم آب، آلودگی تهران نیز در این ماجرا برجسته می‌شود. چند سالی است که تهران در آستانه‌ی خفگی کامل قرار گرفته است. افزایش آلاینده‌ها در هوای تهران بیشتر از ظرفیت طبیعی بازسازی منطقه است. تهران به‌دلیل قرار گرفتن در منطقه‌ی بین رشته کوه‌های البرز مرکزی و کویر، شرایط خاصی دارد. با توجه به هوای گرم کویری که از جنوب به تهران می‌رسد و دیواره‌ی کوه‌های البرز مرکزی، راه باریکی برای عبور باد غرب به شرق باقی می‌ماند. یعنی همان جهتی که سهم قابل توجهی در پاک کردن هوای تهران از آلاینده‌ها دارد. باد غالب در استان تهران بادهای غربی است. هرگاه این باد شدت بگیرد، هوای آلوده را از تهران خارج می‌کند. البته بیرون‌زدگی کوه‌های البرز در حد فاصل تهران تا کرج تا حد زیادی بادهای غربی را به سمت شهریار منحرف می‌سازد و مانع از تخلیه کامل آلودگی می‌شود، مگر آن که شدت باد زیاد باشد.
آنچه که از تاثیر باد در هواشناسی گفته می‌شود، مربوط به سرعت باد در ارتفاع ۲ متر است. اگر سرعت باد را در ارتفاع بیشتر داشته باشیم، باید به سرعت باد در ارتفاع ۲ متر تبدیل کرد تا بتوان تاثیر آن را در محیط زیست و کشاورزی اندازه گرفت. اولین ساختمان‌های بلند در کریدور غرب به شرق، در حد فاصل کرج تا تهران، در دوران احمدی‌نژاد ساخته شد. یکی از منتقدان ساخت‌وساز در این کریدور، حسین محجوبی است. محجوبی طراح شناخته شده‌ی پارک و فضای سبز است که پارک‌های ساعی و ملت از یادگارهای اوست. به گفته او با احداث بوستان چیتگر، عرصه‌های حاشیه آن با ارزش شد و مردم تمایل زیادی برای سکونت در اطراف بوستان چیتگر پیدا کردند. این تمایل باعث افزایش بارگذاری در غرب تهران و ساخت‌وساز در آن جا شده و در نتیجه راه ورود هوا به تهران مسدود شد. در مقابل کسانی هم هستند که چنین نظری ندارند. وحید حسینی مدیرعامل وقت شرکت کنترل کیفیت هوای تهران وابسته به شهرداری معتقد است عوامل آلودگی هوای تهران مسائل دیگری به جز ساختمان‌های بلند است.
محیط زیست، قربانی اصلی ساختوسازها
با در نظر گرفتن مجموع شرایط روشن است که ساخت‌وساز در این منطقه، ضربه‌ی جبران ناپذیری به محیط زیست وارد می‌کند. برای همین طیفی از مسئولان هم با این ساخت‌وساز مخالفت کردند. محمد مخبر، معاون اول رئیسی، نامهای برای زاکانی شهردار تهران نوشت و در آن از شهرداری خواست که تا زمان تعیین تکلیف قانونی، جلوی ساخت‌وساز را بگیرد، اما زاکانی به نامه مخبر توجه نکرد و ساخت‌وساز ادامه پیدا کرد. علی علیزاده، رئیس باغ گیاه‌شناسی ملی ایران می‌گوید:
دادستانی کل کشور به ما گفت از آنجایی که ما سازوکاری برای توقف کار نداریم، بهتر است از طریق یک سازمان مردم‌نهاد شکایت خود را در دیوان عدالت اداری ثبت کنید. بنابراین حدود دو ماه قبل، یک سمن محیط زیستی، شکایت خود را از شهرداری تهران در‌این‌باره در دیوان عدالت اداری ثبت کرد. در حال حاضر پرونده این شکایت به شعبه یکم دیوان عدالت اداری ارجاع داده شده و دو جلسه دادرسی برگزار شده است. در این جلسات شرکت کردیم، اما قضیه هنوز در حال بررسی است و تصمیم و حکم نهایی مشخص نشده است.
سرانجام مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهرداری تهران نیز وارد ماجرا شد و گزارشی در خصوص «ساخت‌وساز در اراضی فوقانی باغ گیاه شناسی تهران» تهیه کرد که در آن تاکید شده این ساختوسازها غیر قانونی است. با انتشار این گزارش بالاخره زاکانی واکنش نشان داد و به یک جمله بسنده کرد. زاکانی گفت که در این ارتباط بخشی از مجوزها مربوط به قبل می‌شود. ما در دوره خودمان هنوز در کمیسیون ماده ۵ هیچ مجوزی را نداده‌ایم و اینها میراثی است که از دوره گذشته به ما رسیده است.
قصد زاکانی از ابراز چنین جمله‌ای، انداختن توپ به زمین مدیران قبل از خود بوده است. زاکانی به این مهم توجه نکرد که درخواست طیف گسترده‌ی مخالفان ساخت‌وساز، فعلا توقف ساخت است نه اینکه چه کسی مجوز ساخت داده است.
زاکانی پا جای پای احمدی‌نژاد
علیرضا زاکانی که در انتخابات گذشته‌ی ریاست‌جمهوری در نقش کاندیدای پوششی ظاهر شده بود، به نفع رئیسی از دور رقابت کنار کشید. برخی ناظران معتقدند که او شهرداری تهران را به‌عنوان پاداش دریافت کرد. زمانی که به‌عنوان گزینه‌ی شهرداری انتخاب شده بود، مخالفان بسیاری داشت که دلیل مخالفت را بی‌ربط بودن تحصیلات زاکانی با مدیریت شهری عنوان می‌کردند. اما آن همه مخالفت‌ها با شهردار شدن زاکانی راه به جایی نبرد و زاکانی که از سوی سطوح بالاتر سیاسی حمایت می‌شد، به‌راحتی شهردار تهران شد.
هنوز دقیقا روشن نیست که پشت ساخت‌وسازهای در حریم باغ گیاه‌شناسی چه زد و بندی وجود دارد. هر چه هست، از بالاترین حمایت برخوردار است و برای پیشبرد مناسبات پشت پرده در سیاست و اقتصاد ایران، کسی گوش به فرمان‌تر از زاکانی برای هسته‌ی سخت قدرت وجود ندارد.
در سال پایانی دولت اول احمدی‌نژاد، شهرداری تهران با ارتش جمهوری اسلامی توافقی داشت مبنی بر اینکه از مجموع ۵۱۱ هکتار زمین متعلق به ارتش، ۳۵۰ هکتار به شهرداری واگذار شود و در ۱۶۱ هکتار باقی‌مانده ۲۰ هزار واحد مسکونی با مساحت مفید ۲۰۰ هکتار ساخته شود. بر اساس همین توافق، در زمینی که در حریم باغ گیاه‌شناسی ملی ایران واقع شد، مجوز ساخت برج‌های بلندمرتبه داده شد. در همان زمان، سه گزینه پیشنهاد شده بود؛ کشاورزی شهری پیشرفته، احداث مجموعه درمانی تفریحی سالمندان ارتش و احداث مجموعه مسکونی ویلایی و کم‌تراکم برای امرای ارتش. بنیاد تعاون، نسبت به گزینه سوم رغبت بیشتری نشان داد اما پیشنهاد ساخت خانه‌هایی ویلایی کم‌تراکم، خیلی زود جای خود را به برج‌های بلند مسکونی داد. اکنون می‌توان یکی از دلایل انتخاب زاکانی به شهرداری تهران را در پرتو پیشبرد پروژه‌ای دید که به‌خاطر مخالفت‌های شدید، چند سالی متوقف بوده است.
در این کمکش آنچه که در محاسبات جایی ندارد، در معرض خطر بودن باغ ملی گیاه‌شناسی، وضعیت شکننده‌ی آب منطقه، ادامه‌ی هراسناک فرونشست زمین و آلودگی هوای تهران است. گفته می‌شود زاکانی، احمدی‌نژاد را الگوی خود قرار داده است. او گمان می‌کند که اگر پا جای پای احمدی‌نژاد بگذارد، سرانجام به ریاست جمهوری خواهد رسید، اما کسی نمی‌داند که آینده آبستن چه اتفاقاتی است.