آخرین واکنش طرف‌های غربی در مذاکرات احیای برجام به مواضع ایران سخنان دوشنبه ۱۴ شهریور / ۵ سپتامبر جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و هماهنگ‌کننده مذاکرات بود که گفته بود اطمینان کمتری به توافق بر سر احیای برجام دارد و اگر این روند تغییری نکند، کل فرآیند دستیابی به توافق در خطر خواهد بود. او همچنین تأکید کرده بود که موضع‌ها نزدیک‌تر نشده بلکه فاصله گرفته‌اند.
طرف‌های غربی می‌گویند ایران بر خواسته‌های فرابرجامی اصرار دارد و این غیرقابل پذیرش است. جمهوری اسلامی به‌جز لغو تحریم‌ها خواهان آن است که پرونده تحقیقات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مورد فعالیت‌های اتمی مبهم و اعلام‌نشده ایران بسته شود و با ضمانت در پایبندی آمریکا به برجام، سود اقتصادی ایران از این توافق نیز تضمین شود.
در چنین شرایطی، با افزایش فشارهای اقتصادی شدید بر مردم ایران، فشار بر رهبران جمهوری اسلامی برای پذیرش احیای برجام نیز بیشتر می‌شود. آن‌ها تلاش می‌کنند اروپا را که به‌دلیل جنگ اوکراین و قطع گاز روسیه با بحران انرژی بی‌سابقه‌ای روبه‌روست، با موضوع عرضه نفت ایران به بازار جهانی وسوسه کنند.
واکنش‌های مقام‌های جمهوری اسلامی و مطبوعات
محمد مرندی، مشاور تیم مذاکره‌کننده هستهای جمهوری اسلامی در توییتی در واکنش به سخنان روز گذشته جوزپ بورل او را «متحد آمریکا» خواند و گفت «ایران خلاءها و ابهامات را نخواهد پذیرفت».
مرندی در حالی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا را «متحد» آمریکا دانسته که چند خط بعد نوشته است «ایالات متحده هزینه‌هایی را بر اتحادیه اروپا تحمیل می‌کند».
میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین در پاسخ به توئیت محمد مرندی نوشت: «واضح است که ایران خلأها و ابهامات را نخواهد پذیرفت. من مطمئن نیستم که اتحادیه اروپا فراموش کرده باشد که چه‌کسی مسئول وضعیت فعلی است.»
شهریار حیدری، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی معتقد است که «دیگر در مسئله برجام جایی برای مذاکره نیست». او نسبت به دستیابی به توافق خوش‌بین است اما همچنان بر همان «خواسته‌های فرابرجامی» تأکید می‌کند. حیدری می‌گوید:
«۹۹ درصد متنی که بین ما و طرف‌های برجامی رد و بدل شده تا این لحظه مورد توافق است، یک درصدش هم به دلیل ملاحظات آمریکا و مجلس این کشور و همچنین برخی از کشورهای اروپایی است که تحت لابی کشورهای عربی و صهیونیستی قرار دارند اما به هر شکل امروز متن مورد توافق است و رو به جلو قرار دارد و در آینده منجر به توافق طرفین و اعلام می‌شود.»
حیدری معتقد است در متن احیای برجام «هم مصالح و منافع کشور ما دیده شده و نظرات طرف‌های مقابل تا حدودی تأمین شده» اما با کتمان ابهام‌ها در فعالیت‌های هستهای جمهوری اسلامی می‌گوید «آژانس از تمام ظرفیت‌هایی که داشت برای نظارت و کنترل برنامه هستهای ایران استفاده کرد و همه نظارت‌ها مؤید این هستند که تمامی فعالیت‌های هستهای ایران در راستای توافق بوده و این موضوع نیز تأیید شده است» و «آن‌چه که در راستای شفاف‌سازی در چارچوب‌های آژانس بین‌المللی است را جمهوری اسلامی پذیرفته است».
او به مخالفان داخلی احیای برجام نیز اشاره کرد و گفت آن‌ها «ملاحظات نظام برای‌شان مهم نیست بلکه ملاحظات جریانی برای‌شان مهم است».
پیش از این در ۱۰ شهریور جاری علی علیزاده، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس گفته بود «با یادداشت اخیر آمریکا امیدها برای حصول توافق در حال از بین رفتن است».
علیزاده در این‌باره افزوده بود:
«در ایران گمان بر این بود که پیشنهادهای اروپا با هماهنگی آمریکا تنظیم شده و آمریکا آن را به‌صورت غیررسمی پذیرفته است، در نتیجه اکنون که پیشنهادهای اروپا برای ایران هم قابل قبول واقع شده لذا در گام نهایی توافق قرار داریم، اما این گمان اشتباه بود.»
در همین حال روزنامه جمهوری اسلامی سه‌شنبه ۱۵ شهریور در یادداشتی از مسئولان حکومتی خواست تا «به اما و اگر‌ها پایان دهند و تا دیرتر نشده درباره به فرجام رساندن توافق برجامی و رفع تحریم‌ها تصمیم قطعی بگیرند».
این روزنامه نوشته است:
«معلوم نیست پاسخ ضرر‌های کلانی که تاکنون در اثر به تأخیر افتادن رفع تحریم‌ها به کشور و ملت وارد شده است را اینان چگونه می‌خواهند بدهند؟ مسئولان بخش اقتصادی و برنامه و بودجه دولت طبق گفته خودشان حتی برای تصمیم‌گیری جهت بالا بردن حقوق بازنشستگان کشوری به دلیل نداشتن بودجه لازم دچار مشکل هستند و وجود مشکلات مالی دولت قابل انکار نیست. در چنین شرایطی دولت نباید به مخالف‌خوانی‌ها علیه توافق برجامی اعتنا کند.»
استفاده از نفت برای نرمش طرف مقابل
روزنامه جمهوری اسلامی با اشاره به این‌که «۱۲۰ تا ۱۸۰ میلیون بشکه نفت و میعانات نفتی کشورمان در آب‌های بین‌المللی در انتظار توافق برجامی برای جذب شدن به بازار پراشتیاق انرژی است»، افزوده است:
«اروپا در آستانه فصل سرما قرار دارد و به نفت و گاز ایران به‌شدت نیازمند است. از این فرصت می‌توانیم حداکثر بهره‌برداری را برای به سرانجام رساندن توافق برجامی به عمل آوریم و با گرفتن امتیازات قابل ملاحظه‌ای به سردرگم ماندن کلاف مذاکرات و تحریم‌ها پایان بدهیم.»
موضوع عرضه نفت ایران به بازار جهانی را جواد اوجی، وزیر نفت جمهوری اسلامی نیز روز گذشته، دوشنبه ۱۴ شهریور پس از پایان نشست اوپک‌پلاس مطرح کرد. او گفت:
«ما همواره به‌عنوان یک تولیدکننده عمده نفت و فرآورده‌های نفتی در جهان اعلام کرده‌ایم که آمادگی داریم به دور از سیاسی‌کاری و با پرهیز از استفاده سیاسی از انرژی، به نقش خود در عرضه نفت و فرآورده‌های نفتی و به ارتقای امنیت انرژی در جهان کمک کنیم. بازار جهانی انرژی نیازمند افزایش عرضه نفت از سوی ایران است.»
نوسانات قیمت نفت برای جمهوری اسلامی ایران با توجه به کشاکش‌ها بر سر احیای توافق هستهای اهمیت ویژه‌ای دارد. هجوم نفت ایران به بازار ممکن است به پایین نگه داشتن قیمت‌ها کمک کند. برخی معتقدند ایران که چهارمین ذخایر بزرگ اثبات شده نفت جهان را در اختیار دارد، در نهایت می‌تواند بیش از دو میلیون بشکه در روز نفت خام صادر کند که بیش از دو برابر میزان صادرات فعلی آن است.
احیای برجام که مرحله‌ای است و طبق گزارش‌ها شامل معافیت‌های زودهنگام برای ایران می‌شود تا بتواند بخشی از نفت ذخیره‌شده خود را بفروشد، می‌تواند بازار را آرام کند.
سفر رئیس موساد به آمریکا
احیای برجام مخالفانی در خارج از ایران هم دارد. برخی از نمایندگان کنگره آمریکا و دولت اسرائیل اصلی‌ترین آن‌ها هستند. کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، از جمله عربستان سعودی در انتظار نتیجه مذاکرات نشسته‌اند.
مقام‌های اسرائیلی در روزهای اخیر بارها با کاخ سفید تماس گرفته‌اند تا آن‌ها را برای پرهیز از پذیرش برجام مجاب کنند.
دیوید بارنیا، رئیس سازمان اطلاعات و عملیات ویژه اسرائیل (موساد) روز گذشته (دوشنبه) به واشنگتن رفت تا با مقام‌های ارشد کاخ سفید، ویلیام برنز رئیس سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سی‌آی‌ای)، مارک میلی رئیس ستاد مشترک ارتش، لوید آستین وزیر دفاع و آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه آمریکا، دیدارهایی داشته باشد.
سفر رئیس موساد در رسانه‌های جهان بخشی از مجموعه تلاش‌های مقام‌های ارشد اسرائیلی برای جلوگیری از دستیابی به احیای برجام ارزیابی شده است.
بارنیا خود را به‌عنوان مخالف قاطع توافق هستهای با ایران معرفی کرده است، دیدگاهی که یائیر لاپید، نخست‌وزیر اسرائیل عمدتاً از آن پیروی می‌کند، اگرچه برخی از افراد موساد معتقدند «عدم توافق» بدتر از بازگشت به توافق هستهای سال ۲۰۱۵ خواهد بود.
هفته گذشته بنی گانتز، وزیر دفاع و ایال هولاتا، رئیس شورای امنیت ملی اسرائیل در واشنگتن با مقام‌های دولت جو بایدن دیدار کردند.
روزنامه جروزالم پست و سایر رسانه‌های اسرائیلی ۳ شهریور / ۲۵ اوت به محتوای گفت‌وگوهای رئیس موساد با نخست‌وزیر اسرائیل دست یافتند که در آن دیوید بارنیا از ایالات متحده برای دستیابی به «توافق وحشتناک» انتقاد می‌کرد. بارنیا گفته بود احیای برجام مانع از اقدامات آینده موساد علیه جمهوری اسلامی و برای حفاظت از منافع امنیتی اسرائیل نخواهد شد. او گفته بود:
«اسرائیل توافقی را امضا نکرده است. اسرائیل مجاز است به هر طریق ممکن از خود دفاع کند و به همین ترتیب هم عمل خواهد کرد. ما نمی‌توانیم ساکت بنشینیم و فقط تماشا کنیم که خطر بیشتر می‌شود.»
تأثیر سخنان بورل بر نوسانات ارز در ایران
سخنان ناامیدانه روز گذشته مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، در حالی‌که کمتر از یک هفته قبل از آن گفته بود امیدوار است ظرف چند روز دو طرف به توافق برسد، بر بازار ارز ایران نیز تأثیر منفی گذاشت.
به گزارش اقتصادنیوز، تا عصر روز گذشته (دوشنبه)، دلار تهران وارد کانال ۳۰ هزار تومان نشده بود و حتی مسیر کاهشی داشت اما با انتشار سخنان جوزپ بورل، بار دیگر دلار در بازار ارز تهران به کانال ۳۰ هزار تومان بازگشت.
از ۲۳ مرداد که متن پیشنهادی اروپا برای احیای برجام مطرح شد، دلار از کانال ۳۰ هزار تومان پایین آمد و از آن زمان تا کنون دو بار به کانال ۳۰ بازگشته است.
اکنون ارتباط وضعیت اقتصادی ایران و احیای برجام بیش از هر زمانی آشکارتر شده است و کوچکترین تحول در زمینه مذاکرات هستهای تأثیر خود را بر اقتصاد ایران می‌گذارد.
شش حزب و سازمان جمهوری‌خواه ایرانی در خارج از کشور به نام‌های اتحاد جمهوری‌خواهان ایران، جبهه ملی‌ایران- اروپا (سامان ششم) ، حزب چپ ایران (فدائیان خلق) ، حزب جمهوری‌خواه سوسیال دموکرات و لائیک ایران، سازمان‌های جبهه ملی‌ایران در خارج از کشور و همبستگی جمهوری‌خواهان ایران (هجا) چهارشنبه گذشته با انتشار بیانیه‌ای نوشتند:
«پروژه هستهای [جمهوری اسلامی] همراه با سیاست‌ها و عملکردهای مخرب حکومتگران، وضعیت اسفبار و نابه‌سامان کشور ما را وخیم‌تر کرده و با تداوم وضعیت موجود زمینه‌ساز فروپاشی اقتصادی گردیده و به گسترش و تشدید فساد، فقر، بیکاری، افزایش لجام‌گسیخته تورم، کوچکتر شدن هرچه بیشتر سفره‌های مردم، تداوم بحران رکود ـ تورم، تعمیق شکاف طبقاتی و رانده شدن گروه‌های بیشتری به حاشیه‌های شهر، تشدید تنش در منطقه و انعقاد پیمان‌های نظامی علیه ایران گردیده است.»
این سازمان‌ها و احزاب خواست گروه‌های وسیعی از جامعه ایران را دست‌برداشتن جمهوری اسلامی از «برنامه جاه‌طلبانه هستهای» دانسته و گفته‌اند «برنامه هستهای تا کنون صدها میلیارد دلار هزینه بر دوش مردم کشور ما گذاشته و هیچ سودی برای کشور ما نداشته است» و «اصرار بر توهمات هستهای و شکست مذاکرات وین، بحران سیاسی و اقتصادی کشور را تشدید خواهد کرد».