آلودگی هوا در افغانستان تهدیدی بزرگ برای سلامت عمومی است و پیامدهای عمده اقتصادی، اجتماعی، قضایی و حتی امنیتی دارد. تخریب کیفیت هوا بهره‌وری کشاورزی را کاهش می‌دهد و آسیب‌های عمده‌ای به اکوسیستم، زیرساخت‌ها و سایت‌های فرهنگی، تاریخی و میراث طبیعی وارد می‌کند. شدت گرمای هوا طی مثلا دو دهه اخیر افزایش یافته است. گرمای هوا در دوره‌های زمانی مشخص قابل مقایسه با گذشته نیست. همین‌طور میزان و شكل نزولات آسمانی در كشور تغییر كرده است. مثلا برف و باران‌های مداومی در برخی از مناطق كشور داشته‌ایم كه از آنها خبری نیست. این را همه افغان‌ها در تمامی نقاط كشور تجربه كرده‌اند. از طرف دیگر متخصصان هم در داخل افغانستان و هم در سطح بین‌المللی این تغییرات را تایید می‌كنند.
سال ۲۰۰۹ در نشست جهانی آب كه در استانبولِ تركیه برگزار شد، ۲۵ هزار نفر از متخصصان حوزه‌های مختلف محیط زیست و اقلیم و مسوولان كشورهای جهان تاكید كردند كه آب و هوا تغییر كرده و ما نمی‌توانیم آن را به شرایط گذشته بازگردانیم؛ بلكه كشورهای جهان باید خودشان را با تغییرات اقلیمی تطبیق دهند. اما در ارتباط با اینكه علل این تغییرات چیست و كشورهای جهان چه سهمی دارند نظرهای مختلفی مطرح می‌شود.
افزایش فعالیت‌های صنعتی، افزایش جمعیت، افزایش شتابان استفاده از خودروها و ده‌ها عامل دیگر موجب شده كره زمین گرم‌تر شود. كشورهای صنعتی در بروز این اتفاق بیشترین سهم را داشته‌اند، اما اكنون پیامدهای تغییر اقلیم متوجه همه كشورهای جهان است و از همین رو تلاش می‌شود تا كشورها متناسب با سهم‌شان در كنترل عوامل تشدید‌كننده تغییرات اقلیمی بكوشند. در نتیجه ما هم در افغانستان باید مساله تغییرات اقلیمی را جدی بگیریم. امروزه با شرایطی سخت روبه‌رو شده‌ایم كه از سال‌های پیش برایش تدبیری نیندیشیده بودیم. در طراحی برنامه‌های توسعه كشور و مدیریت منابع آب باید به مساله تغییرات اقلیم هم توجه كنیم.
در كشوری مانند افغانستان دوره‌های خشكسالی بیشتر شده است، بنابراین باید برایش تدبیر كنیم و مثلا در مورد مشكلاتی مانند كمبود آب راه‌حل‌های علمی و عقلانی در پیش بگیریم. الگو‌های مصرف باید مبتنی با شرایط جدید باشد. اگر مساله تغییرات اقلیم را جدی نگیریم و صرفا به خارجی‌ها نسبت دهیم، این رویكرد اشتباه است. گرم شدن كره زمین، كم‌آبی و تغییر شكل نزولات‌آسمانی قابل كتمان نیستند. البته همه مراكز و مسوولان آزادند كه دیدگاه‌های خود را طرح كنند و دلایل‌شان را بگویند. این در همه جای جهان هم مرسوم است و ما هم نباید به دنبال حبس دیدگاه‌های دیگران باشیم. آنچه مهم است اینكه تصمیم‌سازی‌ها در كشور مبتنی بر احساسات نباشد و مبنای تصمیم‌گیری در كشور باید مبتنی بر دیدگاهی باشد كه از قوت علمی بیشتری برخوردار باشد.
وقوع سیلاب‌های شدید، سرمای نابه‌هنگام، گرم شدن زمین، خشک‌سالی‌های مکرر، بالا آمدن سطح آب دریاها، شیوع آفات و بیماری‌های گیاهی، تخریب لایه اوزون، گرم شدن کره زمین و ذوب شدن یخ‌های دائمی از جمله مواردی است که در اقلیم مورد بحث قرار می‌گیرد. در دهه جاری در جهان و بخصوص در افغانستان، بر اساس تحلیل مدل‌های آب و هوایی، پیش‌بینی می‌شود که گرمایش زمین تا سال۲۱۰۰ (طی ۸۰ سال آینده) یک تا چهار درجه سانتیگراد افزایش یابد. بدیهی است که تغییرات اقلیمی در عرصه‌های مختلف چه در سطح جهانی و چه در سطح ملی آسیب‌هایی را به همراه خواهد داشت.
آسیب‌پذیری افغانستان در برابر تغییرات آب و هوایی از چند جهت قابل بحث است
شایان ذکر است شرایط اقتصادی و سیاسی در کشوری مثل افغانستان آسیب‌های محیط زیستی را چند برابر می‌کند. یا تاثیرات تغییر اقلیم را عریان‌تر نشان می‌دهد. افغانستان عموماً دارای آب و هوای قاره‌ای خشک و نیمه‌خشک است. به گفته دانشمندان، مناطق خشک از آسیب‌پذیرترین مناطق در برابر تغییرات آب و هوایی هستند. علاوه بر افزایش دما، میزان بارندگی سالانه در این مناطق را می‌توان بیش از ۳۰ درصد کاهش داد. از سوی دیگر، در افغانستان، افزایش دما و کاهش بارندگی طی دو تا چهار دهه آینده برای همه بخش‌ها یکسان پیش‌بینی نمی‌شود. اما برای اکثر نقاط کشور امکان افزایش دما تا چهار درجه سانتیگراد و کاهش ۳۰ درصدی بارندگی با در نظر گرفتن سناریوهای مختلف وجود دارد. از این‌رو افغانستان به دلیل اقلیم خاص خود در معرض تغییرات شدید آب و هوایی قرار دارد.
از سوی دیگر اقتصاد عمده افغانستان کشاورزی است. بر اساس آمارهای مختلف ۷۰ تا ۸۰ درصد معیشت روزانه مردم به کشاورزی (زراعت و دامداری) وابسته است. با توجه به اهمیت هر یک از رویدادهای متاثر از تغییرات اقلیمی در منابع تولید زراعتی، در این مقاله اثرات و آسیب‌های ناشی از تغییرات اقلیمی بر منابع آب، جنگل‌ها و چراگاه‌ها، نواحی ساحلی، تنوع زیستی، زراعت، دام‌پروری و ماهی‌گیری را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
اثر تغییرات اقلیمی بر منابع آب کشور
منابع آب کشور از جمله بخش‌هایی است که به طور جدی از تغییرات اقلیمی متاثر خواهد شد و حوزه‌های وسیعی از آن شامل منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی، بند‌های آبی، شبکه‌های آب و فاضلاب و شبکه‌های آب‌رسانی شهری مرتبط با بخش آب با پی‌آمدهای قابل ملاحظه‌ای روبه‌رو خواهند شد.
اثر تغییرات اقلیمی بر جنگل‌ها و چراگاه‌های کشور
جنگل‌زدایی در حال افزایش است به دلیل حفاظت ناکارامد از جنگل، کاهش دسترسی به آب، خشک‌سالی‌های مکرر، قطع درختان و قطع غیرقانونی درختان، آتش‌سوزی‌های جنگلی، شهرنشینی، و تبدیل جنگل‌ها به سایت‌های کشاورزی و صنعتی، جنگل‌زدایی، تغییر کاربری اراضی، کاهش رطوبت خاک، شخم بیش از حد، کشت بیش از حد، و شیوه‌های ضعیف مدیریت زمین باعث افزایش فرسایش خاک، آتش‌سوزی‌های جنگلی، خسارات سیل، رانش زمین و بیابان‌زدایی شده است. مساحت جنگل‌های کشور حدود ۱٫۹ میلیون هکتار است و حدود ۳ درصد مساحت کشور از جنگل تشکیل شده است. این در حالی است که براساس معیارهای بین‌المللی هر کشوری با مساحتی کم‌تر از ۲۵ درصد جنگل نسبت به مساحت کل آن، کشوری در موقعیت بحران زیست‌محیطی است.
سطح علف‌چرهای (مراتع) کشور در حال حاضر ۳۱ میلیون هکتار است و سهم چراگاه از کل مساحت کشور ۴۹ درصد است. تغییرات اقلیمی بر جنگل‌ها و چراگاه‌های کشور اثرات ذیل را خواهد داشت:
– کاهش بارش اثرات قابل توجهی بر جنگل‌های شرقی، غربی و شمالی و به خصوص بر گونه‌های جنگلی ولایات بادغیس، بلخ و سمنگان خواهد داشت.
– ارزش محیط‌زیستی جنگل‌ها و علف‌چرها بیش از ارزش اقتصادی آنها است. به طور مثال تنها ۲۵ درصد ارزش هر هکتار علف‌چر مربوط به تولید علوفه و ۷۵ درصد آن دارای کارکرد محیط زیستی است.
اثر تغییرات اقلیمی بر تنوع زیستی کشور
یکی از مهم‌ترین پی‌آمدهای تغییرات اقلیمی کشور، در حوزه تنوع زیستی است. پنج حوزه رودخانه دائمی و فصلی کشور محل زیست طبیعی گونه‌های متنوع جانوری و گیاهی است. تغییرات اقلیمی بر تنوع زیستی دارای آثاری به شرح زیر خواهد بود:
– کاهش بارش و افزایش درجه حرارت در اکثر مناطق شمال، شمال‌شرق و مرکزی اکثر علف‌چرهای کشور را با کاهش قابل ملاحظه آب روبه‌رو کرده و زند‌گی حیوانات، پرنده‌گان و گونه‌های گیاهی ساکن در این مناطق در مخاطره خواهد بود.
– علوفه‌ها و خوراکه‌هایی که حیوانات وحشی از آنها تغذیه کنند، در چراگاه‌های کشور در معرض تهدید قرار خواهد گرفت.
– افزایش درجه حرارت در نوزادان جانوران و پرنده‌گان، موجب خواهد شد که مهاجرت پرنده‌گان از کشور افزایش یابد.
– افزایش درجه حرارت، کاهش طول زمستان و بهار زودرس بر چرخه تولید مثل گیاهان و جانوران تاثیر خواهد داشت.
– جنگل‌های ارچه، پسته و جلغوزه در مناطق شرقی، غربی و شمالی و گونه‌های جانوری به ویژه پلنگ برفی و آهو بر اثر تغییرات اقلیمی در معرض خطر قرار خواهند گرفت.
اثر تغییرات اقلیمی بر فعالیت‌های زراعتی کشور
در سال ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ به ترتیب ۲۷ و ۴۲ میلیون نفر در جهان در آستانه قحطی در دسترسی به مواد غذایی بودند و این آمار در سال ۲۰۲۱ به ۴۷ میلیون رسیده است. بنای بخش زراعت طیف گسترده‌ای از فعالیت‌ها از قبیل تولید محصولات زراعتی، باغی و گلخانه‌ای، دامداری، پرورش طیور، کرم ابریشم و زنبور عسل، تربیه ماهی و… را شامل می‌شود. با توجه به وابسته‌گی شدید فعالیت‌های زراعتی در افغانستان به شرایط جوی به ویژه میزان بارش، تغییرات اقلیمی آثار شدید و تعیین‌کننده‌ای بر بخش زراعتی خواهد داشت. براساس نتایج تحلیل در مدل‌های انجام شده تغییرات اقلیمی آثار ذیل را در بخش زراعتی به همراه خواهد داشت:
– با کاهش بارش و افزایش درجه حرارت، کاهش اراضی قابل کشت قطعی است.
– کاهش میزان بارش و افزایش درجه حرارت در اکثر نقاط کشور به ویژه در مناطق غرب و جنوب‌غرب، موجب کاهش قابل ملاحظه پوشش گیاهی و عمل‌کرد محصولات للمی (دیمی) خواهد شد.
– کاهش بارش در مناطق شمالی کشور موجب می‌شود که آب کافی برای کشت برنج تامین نگردد و این امر کاهش تولید برنج در کشور را به همراه خواهد داشت.
– قیمت غلات در سال ۲۰۲۰ تا ۱۵ درصد و در سال ۲۰۵۰ تا ۲۴ درصد نسبت به سال ۲۰۰۴ افزایش خواهد یافت.
– افزایش درجه حرارت در فصول سرد سال باعث افزایش علف‌های هرز، آفات و بیماری‌های گیاهان می‌شود و از این طریق موجب افزایش هزینه تولید و استفاده بیشتر از سموم و آفت‌کش‌ها و آلوده‌گی محیط زیست خواهد شد.
– افزایش درجه حرارت و کاهش بارش موجب کاهش تولید محصولات زراعتی و علوفه خواهد شد و این امر بر عمل‌کرد فعالیت‌های دامداری و پرورش طیور و میزان تولید گوشت و شیر نیز تاثیر خواهد گذاشت.
– کاهش بارش در اکثر نقاط کشور موجب کاهش ظرفیت‌های کمی و کیفی علف‌چرها و کاهش تولید محصولات دامی خواهد شد.
تغییرات اقلیمی طی ۳۰ سال آینده منابع تولید در بخش زراعتی و محیط زیست را با آسیب‌های گسترده و قابل توجهی روبه‌رو خواهد کرد و کاهش ظرفیت‌های تولید در این بخش و بحران منابع آب و خاک و محیط زیست کشور که در سال‌های اخیر روند فزاینده‌ای یافته است را تشدید خواهد کرد.
اثر تغییرات اقلیمی بر بهداشت و زیست
کاهش کیفیت هوا یک مشکل بزرگ در شهرهای بزرگ افغانستان است. شهرنشینی سریع و کنترل نشده، تراکم بالای جمعیت، استفاده ناکارامد از انرژی‌های تجدید ناپذیز و سوخت‌های بی‌کیفیت، رشد سالخوردگی ناوگان خودروهای بنزینی و دیزلی، محدودیت ظرفیت حمل و نقل عمومی و نزدیکی مناطق صنعتی فعال از جمله دلایل معمول هستند. ۲۶ درصد مرگ و میر در افغانستان بخاطر آلودگی هوا است.
در اخیر سال ۲۰۲۱ نخستین برنامه همکاری‌های اتحادیه اروپا با ریاست شهرداری کابل برای حفظ محیط زیست و جلوگیری از آلودگی هوا در کابل برگزار شد. این برنامه در حالی برگزار شد که در رأس اداره محیط زیست کشور کسی قرار نداشت. رئیس محیط زیست کابل اظهار داشت در هر صد هزار نفر، ۴۰۶ نفر به اثر آلودگی هوا جان‌های خود را از دست می‌دهند. و از میان ۲۵۰۰ بلند منزل در شهر کابل، تنها ۲۸۹ بلند منزل فلتر نصب کرده‌اند که این رقم در مقایسه به آلودگی شهر کابل کم است.
طوفان‌ها و گرد و غبار مکرر عامل آلودگی هوا در برخی دیگر از نقاط کشور مانند نیمروز است، حتی در سطح جهانی از هر ۷ نفر یک نفر مهاجر می‌شود. حتی کودکان، روزانه با عواقب مضر سیاست‌های ضعیف در حوزه محیط زیست، جان‌شان را از دست می‌دهند. شوک‌آور است که ۱.۷ میلیون کودک زیر پنج سال هر ساله جان خود را در نتیجه تخریب قابل اجتناب، محیط زیست از دست می‌دهند. در چنین شرایطی، نظارت و مدیریت پی‌آمدها و آسیب‌های تغییرات آب و هوایی می‌تواند تا حدودی این آسیب‌ها را کاهش داده و از نابودی کامل ظرفیت‌های تولید جلوگیری شود.
از این جهت هم اکنون تغییر و اصلاح الگوی تولید محصولات زراعتی به سمت محصولات با آب‌بری کم‌تر، اصلاح الگوی مصرف آب در بخش‌های مختلف به ویژه بخش زراعتی، اصلاح الگوی مصرف مواد غذایی و محصولات زراعتی به سمت مصرف ذخیره و کاهش ضایعات، مدیریت و کنترل فرسایش خاک، ارتقای بهره‌وری منابع تولید، استفاده بیشتر از انرژی‌های غیرفسیلی، مدیریت احداث بند‌های آبی به سمت ساخت نیروگاه‌های برقابی در مناطق در معرض تهدید و… نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت گریزناپذیر در مواجهه و مدیریت پی‌آمدها و آسیب‌های تغییرات اقلیمی در کشور است.