در جریان آخرین دور از اعتراض‌های سراسری معلمان که در تاریخ ۲ دی‌ماه ۱۴۰۰ برگزار شد، عکسی از یک نیروی «یگان امداد»ِ نیروی انتظامی منتشر شد که قطارفشنگی از گاز اشکآور به او آویزان بود.
مکان عکس مشخص نیست، اما با توجه به خودرویی که با شماره پلاک ایران ۶۳ در عکس دیده می‌شود، احتمالا عکس مربوط به شیراز است و در جریان اعتراض‌های سراسری معلمان، شیراز شاهد یکی از گسترده‌ترین اعتراض‌ها بود نیروهای امنیتی به معلمان معترض یورش بردند. اما نکته‌ای که بیش از هر چیز دیگری اهمیت دارد، استفاده بی‌رویه از این حجم از گلوله‌های گاز اشکآور علیه معترضان بی‌دفاعی است که عمدا اعتراض‌های آنها چه در قالب اعتراض معلمان، چه بازنشستگان، بی‌آبی و حتی اعتراض به فقر و گرانی، مسالمت‌آمیز است.
نیروهای پلیس در سراسر جهان ادعا می‌کنند که گاز اشکآور یک سلاح غیرکشنده و بازدارنده است. اما برخلاف ادعاها و تبلیغات نیروهای پلیس [ضد شورش] و باوری که بر اساس همین ادعا رواج پیدا کرده، گاز اشکآور یک سلاح کُشنده و خطرناک است که باعث مرگ صدها شهروند در سراسر جهان از جمله ایران شده است. در این گزارش به خطرات استفاده از گلوله‌های گاز اشکآور خواهیم پرداخت.
گاز اشکآور چیست؟
گاز اشکآور که با نام عامل اشکآور یا اشکآور هم شناخته می‌شود، یک سلاح شیمیایی است که با تحریک اعصاب غده اشکی چشم باعث ریزش اشک، درد، در مواردی خون‌ریزی و حتی نابینایی موقت می‌شود. استنشاق گاز اشکآور غشای مخاطی در چشم‌ها، بینی، دهان و ریه‌ها را تحریک می‌کند و باعث سرازیر شدن اَشک، عطسه، سرفه، دشواری در تنفس مواردی از این دست می‌شود.
گازهای اشکآور از ذرات جامد بسیار ریز تشکیل شده‌اند و زمانی که در اتمسفر آزاد می‌شوند، تبدیل به گاز می‌شود.
گلوله‌ها و نارنجک‌های اشکآور معمول که در حال حاضر در سطح جهان توسط نیروهای پلیس مورد استفاده قرار می‌گیرند حاوی گازهای مختلفی هستند از جمله: گاز CS، گاز CR، گاز CN (کلرید فناسیل)، برمواستون و زاییل بروماید.
گاز CS: یک ترکیب شیمیایی است و شکل ظاهری آن پودر بلورین سفیدگاز بی‌رنگ است. گاز CS در میان گازهای اشکآور اثر متوسطی دارد و برای محیط زیست و انسان، سمی و مضر محسوب می‌شود و در حال حاضرین بیشترین استفاده را دارد. گاز CS علاوه بر استفاده علیه معترضان در اعتراض‌های خیابانی در سراسر جهان، در جنگ‌ها نیز مورد استفاده قرار گرفته، از جمله جنگ ویتنام که نیروهای آمریکایی برای کشاندن ویت‌کنگ‌ها به فضای باز از هزاران تن گاز CS استفاده کردند.
گاز CS اولین بار توسط دو آمریکایی به نام بن کورسون (Ben Corson) و راجر استاتون (Roger Stoughton)، در کالج میدلبری در سال ۱۹۲۸ سنتز شد، و نام این ماده شیمیایی از حروف اول نام خانوادگی این دو دانشمند گرفته شده است.
گاز CS بیشتر از هر گاز دیگری در ساخت گلوله‌ها و نارنجک‌های اشکآور استفاده می‌شود. دکتر مایکل موزلی، سال ۲۰۱۶ گزارشی درباره مرکز پورتون داون که سری‌ترین مرکز نظامی بریتانیا است تهیه کرد. در این گزارش به گاز CS و توسعه این گاز در این مرکز اشاره شده است و اشاره شده در بریتانیا تنها کسانی که عامدانه هدف حمله با این گاز قرار می‌گیرند، نیروهای ارتشی هستند و به کارگیری گاز اشکآور بخشی از تمرین‌های نظامی آنها به شمار می‌آید.
دکتر مایکل موزلی که خود را در معرض گاز CS قرار داده، آن را این‌گونه توصیف می‌کند:
«من را در حالی که دهانم را با ماسک تنفسی (رسپیراتور) پوشانده بودم، وارد اتاق در بسته‌ای کردند که ابری از گاز آن را پوشانده بود. اولین نفس‌هایی که می‌کشیدم عادی بودند ولی بعد با هر نفس مثل این بود که آتش فرو می‌دهم. بلافاصله سرفه‌ام شروع شد و تنها فکرم این بود که فرار کنم. از اتاق بیرون آمدم و در خارج محوطه به نرده‌ای تکیه کردم و تلاشم این بود که استفراغ نکنم.»
گاز CR: که به نام «دی بنزوکسازپین» نیز شناخته می‌شود، یک ترکیب شیمیایی و عامل ناتوان کننده و عامل اشکآور است. گاز CR در میان گازهای اشکآور قوی‌ترین اثر را دارد و از سال ۱۹۵۶ به دلیل اثراتی که باعث استفراغ مداوم و احتمال منجر به مرگ را بالا می‌برد، استفاده از آن متوقف شد.
تنها ۲ میلی‌گرم از CR خشک بر روی پوست اگر قرار بگیرد در عرض ۱۰ دقیقه آن را قرمز می‌کند و ۵ میلی‌گرم آن باعث سوزش و درد شدید می‌شود. CR باعث تحریک شدید پوست، به ویژه در اطراف مناطق مرطوب مانند چشم، دهان و بینی می‌شود. بلفارواسپاسم، باعث کوری موقت می‌شود و سرفه و نفس‌نفس زدن باعث ایجاد ناتوانی فوری و موقت خواهد شد. احتمال مرگ بر اثر خفگی و استنشاق گاز CR بسیار بالاست. CR یک ماده جامد کریستالی زردِ کم‌رنگ با بوی فلفل مانند است. CR برخلاف نام رایجش، گاز نیست، بلکه در دمای اتاق جامد است. در حالی که CR را می‌توان با مقدار زیادی آب ضد عفونی کرد، استفاده از آب ممکن است اثرات CR بر پوست را تشدید کند. پوست آلوده به گاز CR ممکن است در تماس با آب تا ۴۸ ساعت پس از آلودگی درد شدیدی داشته باشد. درمان پزشکی بیشتر مُسکن است، لباس‌های آلوده باید از محیط خارج شوند. چشم و پوست را می‌توان شُست و درد چشم را با دارو برطرف کرد. در اعتراض‌های خیابانی مختلفی گاز CR علیه معترضان استفاده شده است، از جمله اعتراض‌های سال ۲۰۱۱ در اوکراین و مصر و همچنین اعتراض‌های ضد حکومتی سال ۲۰۱۳ در ترکیه. در جنگ ویتنام نیز نیروهای آمریکایی از مقادیر زیادی گاز CR استفاده کردند.
گاز CN: کلرید فناسیل یک ترکیب شیمیایی است. استفاده از گاز CN در ساخت گلوله/نارنجک‌های اشکآور بسیار رایج است و این گاز دارای کم‌ترین اثر است. اثر گاز CN موقتی است و به سرعت محو می‌شود. اما از آنجایی که گاز CN بسیار سمی است تا حد زیادی باز گاز CS جایگزین شده است. گاز CN نیز مانند گاز CS باعث تحریک غشاهای مخاطی (دهان، بینی، چشم و نای برونشیال) می‌شود. CN گاهی اوقات می‌تواند منجر به واکنش‌هایی مانند غش کردن و از دست دادن موقت تعادل شود. اگر فردی در معرض غلظت بالایی از گاز CN قرار بگیرد خطر وارد آمدن آسیب به قرنیه چشم را دارد و تاکنون پنج مورد مرگ بر اثر خفگی و آسیب ریوی از طریق این گاز گزارش شده است.
علاوه بر ترکیب شیمیایی، پوکه و روکش گلوله‌های گاز اشکآور از جنس آلومینیوم است. انواع مختلفی از گلوله‌ها و نارنجک‌های گاز اشکآور در سایزهای متفاوت تولید می‌شود که هر کدام از آنها توسط سلاح‌های مخصوصی شلیک می‌شوند.
گلوله‌های گاز اشکآور در ایران
گلوله‌هایی گاز اشک‌آوری که در عکس مربوط به اعتراض‌های معلمان دیده می‌شود، گلوله اشکآور cart 38mm irritant و حاوی گاز CS است. این گلوله ۱۲۳ میلی‌متر ارتفاع دارد و قطر آن ۳۸ میلی‌متر است. این گلوله‌ها در دو نوع دور بُرد و کوتاه بُرد ساخته می‌شود که کوتاه بُرد آن ۸۰ تا ۱۲۰ متر و دور بُرد آن حداقل تا فاصله ۱۳۰ متر پرتاب می‌شود.
این گلوله‌ها توسط شات‌گان‌های سینگل‌شات و مولتی‌شات ۳۸/۳۷م‌م شلیک می‌شوند. این سلاح در دست نیروهای امنیتی جمهوری اسلامی بارها در جریان سرکوب اعتراض‌ها و نیز رزمایش‌های مختلف دیده شده است.
نیروهای مختلف نظامی و شبه‌نظامی در ایران مانند یگان ویژه، یگان امداد، بسیج، سپاه، نوپو و نیروی انتظامی از این گاز اشکآور استفاده می‌کنند.
شات‌گان سینگل‌شات مخصوص شلیک گاز اشکآور 
رزمایش اقتدار امنیتی بسیجیانِ یگان امنیتی حضرت صاحب الزمان ۱ آذر ۱۳۹۸ 
رزمایش اقتدار امنیتی بسیجیانِ یگان امنیتی حضرت صاحب الزمان ۱ آذر ۱۳۹۸
تصاویر زیر مربوط به اعتراض‌های آبان ۹۸ در فلاحیه (شادگان) و تهران است که دو پوکه گلوله گاز اشکآور از همان نوعی که در تصویر اعتراض‌های معلمان توسط نیروی یگان امداد وجود داشت، دیده می‌شود.
تصویر پوکه گاز اشکآور استفاده شده در اعتراض‌های آبان ۹۸ – تصویر: برگرفته از ویدیو 
تصویر دو پوکه گاز اشکآور استفاده شده در اعتراض‌های آبان ۹۸ – تصویر: اکانت ۱۵۰۰ تصویر
آیا گاز اشکآور کشنده است؟
برخلاف تصور عمومی و تبلیغات نیروهای پلیس در سراسر جهان که سعی دارند گاز اشکآور را سلاحی بازدارنده و غیرکشنده معرفی کنند، این سلاح در اصل در جزو سلاح‌های کمتر کشنده (Less Lethal) محسوب می‌شود.
شرکت «هارت‌فورت اینترنشنال» که یکی از معروف‌ترین سازنده‌های گازهای اشکآور در جهان است، درباره گاز اشکآور CS (همان گازی که در ایران نیز علیه معترضان استفاده می‌شود) چنین می‌نویسد:
«آنها ابزار مناسبی برای کنترل جمعیت‌های بزرگ در شورش‌ها هستند و حتی می‌توانند به عنوان یک سلاح شیمیایی علیه اهداف متخاصم محافظت نشده در نبرد مورد استفاده قرار گیرند. استفاده از گاز اشکآور به عنوان ماده شیمیایی در جنگ رایج است، اما اگر مواضع دوستانه در منطقه وجود داشته باشند، باید در استفاده از آنها احتیاط کرد.»
علاوه بر مواد شیمیایی به کار رفته در گاز اشکآور که آسیب‌زننده است و استنشاق مقدار زیادی از آن افراد را با خطر مرگ مواجه می‌کند، پوکه گلوله‌های گاز اشکآور به دلیل روکش آلومینیومی، بزرگ بودن و همچنین قدرت پرتاب آنها توسط شات‌گان‌ها هم می‌توانند آسیب‌های جدی بر بدن افراد به جای بگذارند و اگر به قسمت‌های حساس بدن مانند سر و گردن برخورد کند، باعث مرگ شوند. از این‌رو نیروهایی که این گلوله‌ها را شلیک می‌کنند باید آموزش دیده باشند، در غیر این‌صورت اصابت پوکه این گلوله‌ها به بدن شهروندان می‌تواند جراحات جدی به وجود بیاورد.
زیبا خوشگوار، یکی از شهروندانی است که در جریان اعتراض‌های آبان ۹۸ در شهر سنندج، بر اثر استنشاق گاز اشکآور جان باخت.
موارد متعددی در سطح جهان وجود دارد که معترضان بر اثر جراحات ناشی از برخورد گلوله گاز اشکآور یا استنشاق مقادیر زیادی از این گاز جان باخته‌اند. یکی از شناخته‌شده‌ترین موارد در این زمینه به جریان اعتراض‌های اکتبر سال ۲۰۱۹ در عراق باز می‌گردد. یکی از معترضان عراقی در بغداد گلوله گاز اشکآور به داخل جمجمه‌اش فرو رفت و باعث مرگش شد.
سازمان عفو بین‌الملل در گزارشی ۳۱ اکتبر ۲۰۱۹ درباره اعتراض‌های عراق، تصویر CAT اسکن فرد معترضی که گلوله گاز اشکآور در جمجمه‌اش فرو رفته و باعث مرگش شده بود را منتشر کرد. بر اساس تحقیقات سازمان عفو بین‌الملل گلوله‌های ۴۰م‌م گاز اشکآور کمتر کشنده (Less Lethal) توسط نیروهای امنیتی عراقی علیه معترضان به کار گرفته شده بود و گلوله‌های M651 و M713 گاز اشکآور به کار رفته در عراق، ساخت سازمان صنایع دفاع ایران بوده است.
تصویر معترض عراق بر روی پل جمهوری در بغداد که گلوله گاز اشکآور جمجمه‌اش را شکافته است 
عکسبرداری CAT اسکن به از جمجمه معترض عراقی به دست سازمان عفو بین‌الملل رسیده است / عکس: Amnesty Internation
در فاصله سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۸ در جریان درگیری‌های منطقه جامو و کشمیر، بیش از یک هزار معترض کشمیری به وسیله اسلحه‌های بازندارنده و گاز اشکآور نیروهای امنیتی هند نابینا و دست‌کم ۱۲ معترض کشته شدند. این در حالی است که مقام‌های هند ادعا می‌کردند سلاح‌های به کار گرفته شده توسط آنها غیرکشنده است. سال ۲۰۱۶ بیش از ۱۰۰ هزار گلوله گاز اشکآور در کشمیر توسط نیروهای امنیتی هند مورد استفاده قرار گرفت.
بر اساس کنوانسیون ژنو، استفاده از گاز اشکآور در جنگ‌ها ممنوع است، اما همچنان استفاده از این گاز توسط مجریان قانون به منظور مقابله با اعتراض‌ها و تجمعات، قانونی است.
علی‌رغم ادعاها مرسوم مبنی بر اینکه گاز اشکآور سلاحی ایمن برای متفرق کردن جمعیت است، مطالعات استفاده از گازهای اشکآور در تقریباً ۱۲ کشور نشان داده که گاز اشکآور می‌تواند باعث صدمات دائمی و حتی ناتوانی‌هایی از جمله از دست دادن عملکردی اندام بدن شود.
بر اساس تحقیقات انجام شده، بیشترین خطر مرگ و میر ناشی از گاز اشکآور زمانی رخ می‌دهد که گلوله‌ها به سمت گردن به بالای شهروندان شلیک شوند. هدف قرار دادن افراد با گاز اشکآور در دستورالعمل‌های تعیین شده توسط کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد “غیر قانونی” است.
پندمی کرونا و گاز اشکآور
در میانه شیوع ویروس عالم‌گیر کرونا که یکی از مهم‌ترین عوارض آن ایجاد اختلال تنفسی است، استفاده سازمان‌های مجری قانون از گاز اشکآور در سراسر جهان مورد انتقاد قرار گرفته است. این عامل شیمیایی می‌تواند به داخل مغازه‌ها و خانه‌ها نفوذ کند، غذا، مبلمان، پوست و سطوح را آلوده می‌کند و می‌تواند باعث آسیب طولانی مدت به ریه شود.
آسیب طولانی مدت گاز اشکآور می‌تواند افراد مستعد را به آنفولانزا، ذات‌الریه و سایر بیماری‌ها مشابه مبتلا کند. دانشمندان اطلاعات کمی در مورد چگونگی تأثیر گاز CS بر عموم مردم دارند. جامع‌ترین مطالعات در این زمینه توسط ارتش ایالات متحده بر روی هزاران سرباز استخدام شده صورت گرفته که در طی تمرینات آموزشی در معرض گاز اشکآور قرار گرفتند. پس از این تحقیقات مشخص شد سربازانی که در این تمرینات شرکت داشته‌اند در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به آنفولانزا، ذات الریه، برونشیت و سایر بیماری‌های تنفسی قرار دارند.
مطالعات بر روی غیرنظامیان در ترکیه نیز نشان داده افرادی که به طور مکرر در معرض گاز اشکآور قرار می‌گیرند بیشتر در معرض برونشیت مزمن یا درد قفسه سینه و سرفه‌هایی هستند که می‌تواند هفته‌ها طول بکشد. همچنین ممکن است با سقط جنین مرتبط باشد.
هنوز تاثیر دقیق گاز اشکآور و ویروس کرونا مشخص نیست، اما محققان معتقدند از آنجایی که گاز اشکآور باعث التهاب ریه می‌شود و ریه‌های فرد مبتلا به کرونا بسیار آسیب‌پذیر است، می‌تواند خطر مرگ را برای مبتلایان بیش از پیش افزایش دهد. در مواردی نیز معتقدند باعث افزایش شیوع ویروس می‌شود.
دکتر ابرار کاران، پزشک دانشکده پزشکی هاروارد که بر روی ویروس کرونا تحقیق می‌کند، می‌گوید گاز اشکآور محافظت تظاهرکنندگان در برابر ویروس کرونا را تضعیف خواهد کرد. او می‌گوید وقتی افراد سرفه می‌کنند یا با صدای بلند صحبت می‌کنند، عفونت‌ها افزایش می‌یابد و حتی اگر فردی ماسک زده باشد، وقتی با گاز اشک آور برخورد می‌کند، هنگام سرفه ماسک را بر می‌دارد، نتیجتا خطر شیوع را فراگیرتر می‌کند.
از زمان شیوع ویروس کرونا در دو سال گذشته، در ایران چندین اعتراض و اعتصاب برزگ از جمله اعتراض‌ها به بی‌آبی در خوزستان و اصفهان و همچنین اعتراض‌های سراسری معلمان به وقوع پیوسته است. بر اساس ویدیوها و تصاویر منتشر شده، نیروهای امنیتی جمهوری اسلامی علاوه بر استفاده از سلاح‌های کشنده و جنگی علیه معترضان بی‌دفاع، به شکل بی‌رویه‌ای نیز از گاز اشکآور استفاده کرده‌اند که جان شهروندان را به خطر انداخته است.
ویدیوی زیر که مربوط به اعتراض‌ها به بی‌آبی در آذرماه سال جاری در اصفهان است، استفاده بی‌رویه نیروهای امنیتی از گاز اشکآور در شرایطی که ایران وارد موج ششم ویروس کرونا شده بود، دیده می‌شود.
آنچه که مشخص است گاز اشکآور یک سلاح خطرناک با ظاهری بی‌خطر است که نباید علیه شهروندان بی‌دفاع مورد استفاده قرار بگیرد، اما در اعتراض‌های ایران، نیروهای امنیتی به صورت گسترده از گاز اشکآور برای متنفرق کردن جمعیت بدون در نظر گرفتن آسیب‌هایی که ممکن است برای آنها به همراه داشته باشد، استفاده می‌کنند.