حمید مافی − تحریم‌های نفتی اتحادیه اروپا علیه ایران از نخستین روز ماه ژوئیه به اجرا گذاشته شد. بر اساس این تحریم‌ها، کشورهای اروپایی هرگونه مبادله نفتی با ایران را قطع خواهند کرد. پیش از اینکه اتحادیه اروپا این تحریم‌ها را به اجرا بگذارد، ایران بسیاری از مشتریان نفتی خود را از دست داده است.

 
مقام‌های دولتی ایران که پیش از این هرگونه اثر گذاری تحریم‌ها بر اقتصاد ایران را انکار می‌کردند، چند روز پیش از اجرایی شدن این قانون، آن را “یک عامل ضربه زننده به تعامل ایران با گروه ۵+۱ و غرب” دانسته‌اند. سعید جلیلی، رئیس هیئت مذاکره کننده ایران با گروه ۵+۱، در نامه‌ای به کا‌ترین اشتون، هشدار داده است که “این تحریم‌ها به روند سازنده گفت‌و‌گوهای هسته‌ای لطمه خواهد زد و مسئولیت این لطمه متوجه طرفی است که ابزارهای غیرمشروع را جایگزین منطق در گفت‌وگو‌ها می‌کند”.
 
علی اکبر صالحی، وزیر امور خارجه و رامین مهمان پرست سخنگوی وزارت امورخارجه ایران هم در مواضعی یکسان، “پیامد این تحریم‌ها را منفی و غیرقابل توجیه ارزیابی کرده‌اند”. این مواضع در شرایطی بیان شده است که پیش از این، مقام‌های دولتی در ایران “تحریم‌ها را یک فرصت تاریخی ارزیابی کرده و زیان‌های ناشی از آن را متوجه کشورهایی دانسته بودند که مبادله نفتی و تجاری خود با ایران را به حالت تعلیق در می‌آورند”.
 
نسخه حکومت ایران برای مقابله با تحریم‌ها
 
دو ماه پیش، مسئولان وزارت اقتصاد ایران، همایشی را با عنوان “اقتصاد مقاومتی” برگزار کردند و در آنجا سخنرانان به ارزیابی راهکارهای مقابله با تحریم‌ها پرداختند. حال به نظر می‌رسد که نتیجه آن همایش و برنامه ریزی‌های دولت ایران برای مقابله با تحریم‌ها، برنامه‌ای است با چهار راهکار که از سوی رسانه‌های داخلی انتشار یافته است.
 
آژانس بین المللی انرژی که بازار جهانی انرژی را زیر نظر دارد، در گزارشی که خردادماه منتشر کرد، از کاهش ۴۰ درصدی صادرات نفتی ایران خبر داد. بر اساس گزارش این آژانس، صادرات نفت ایران از دو میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه در ماه پایانی سال گذشته به یک میلیون و پانصد هزار بشکه رسیده است.
 
بر اساس مصوبه هیئت دولت، ایران برای مقابله با تحریم‌های نفتی، یورو و دلار را از مبادلات خود حذف خواهد کرد. همچنین ضمن کاهش تولید نفت از میدان‌های نفتی مستقل، ظرفیت ذخیره سازی نفتی خود را با ساخت مخزن‌های جدید افزایش خواهد داد. چهارمین راهکار ایران برای مقاومت در برابر تحریم‌های نفتی، تشکیل سندیکای بیمه نفتکش‌ها است که با مشارکت شرکت ملی نفت، شرکت ملی نفتکش و بیمه ایران تشکیل خواهد شد. این سندیکا، بیمه نفت کش‌های ایران را بر عهده خواهد گرفت.
 
پیش از این، احمد قلعه بانی، رئیس شرکت ملی نفت ایران، در حاشیه کنفرانس جهانی انرژی در مسکو، به خبرنگاران گفته بود که “ایران به دلیل مرمت و نگهداری میدان‌های نفتی، تولید نفت را بیست تا سی درصد کاهش خواهد داد”. این در حالی است که بر اساس قانون بودجه امسال، ایران پیش بینی کرده است که روزانه چهار میلیون و چهل هزار بشکه نفت تولید و دو میلیون و ۷۰۰ هزار بشکه نیز صادر کند.
 
نفت بدون مشتری
 
بر اساس اعلام بانک مرکزی ایران، تولید نفت ایران در سال گذشته به نسبت سال ۸۹ کاهش یافته است. حمیدرضا کاتوزیان، رئیس کمیسیون انرژی مجلس هشتم، میزان کاهش تولید نفت در سال گذشته را ۷۰ هزار بشکه در روز اعلام کرده است. پس از اعلام اجرای بخشی از قوانین مربوط به تحریم بانکی و نفتی ایران، برخی از مشتریان نفتی ایران، میزان واردات نفت خود از این کشور را کاهش دادند.
 
آژانس بین المللی انرژی که بازار جهانی انرژی را زیر نظر دارد، در گزارشی که خردادماه منتشر کرد، از کاهش ۴۰ درصدی صادرات نفتی ایران خبر داد. بر اساس گزارش این آژانس، صادرات نفت ایران از دو میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه در ماه پایانی سال گذشته به یک میلیون و پانصد هزار بشکه رسیده است.
 
مقام‌های دولتی ایران امیدوار بودند که با افزایش قیمت نفت بتوانند کسری درآمدهای ناشی از کاهش واردات را جبران کنند. اما بر خلاف پیش بینی ایران، قیمت نفت در دو ماه گذشته با کاهش حداقل سی دلار در بشکه روبرو بوده است. همین مسئله سبب شده است تا برخی از مقام‌های دولتی و نمایندگان مجلس نگرانی‌های خود را از احتمال کسری بودجه دولت و بحران‌های ارزی نمایان کنند.
 
رستم قاسمی وزیر نفت ایران به تازگی از اوپک خواسته است که یک نشست اضطراری برگزار و به افزایش تولید از سوی کشورهای عضو این سازمان رسیدگی کند. عربستان سعودی از جمله کشورهایی است که تولید نفت خود را افزایش داده است.
 
روزگار سخت اقتصاد نفتی
 
محمود بهمنی، رئیس کل بانک مرکزی ایران، سال گذشته با اشاره به تحریم‌های صورت گرفته، گفته بود که باید خود را برای دو سال سخت آماده کنیم. او وضعیت ایران را شبیه به دوران “شعب ابی طالب” در سالهای نخست اسلام تشبیه کرده بود. اگر چه این اظهار نظر او با واکنش شدید رهبر جمهوری اسلامی روبرو شد، اما حال به نظر می‌رسد که ارزیابی‌های رئیس کل بانک مرکزی از آینده اقتصاد ایران، به واقعیت نزدیک‌تر بوده است.
 
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی اعلام کرده است که وابستگی نفتی بودجه به نسبت سال گذشته بیش از چهار درصد افزایش یافته است. دولت در قانون بودجه امسال پیش بینی کرده است که روزانه دو میلیون و ۷۰۰ هزار بشکه نفت را با قیمت ۸۹ دلار به بازار جهانی عرضه کند. اما هم اکنون اتحادیه اروپا به عنوان مقصد ۱۸ درصد از نفت صادراتی ایران، مبادله نفتی با ایران را به صورت کامل قطع کرده است. همچنین ترکیه، ژاپن، کره جنوبی، افریقای جنوبی، مالزی، سریلانکا و هند هم واردات نفت از ایران را کاهش داده‌اند.
 
اقتصاد ایران از نیمه دوم سال گذشته شاهد افزایش چشمگیر قیمت ارز و نرخ تورم بوده است. اگر چه مقام‌های دولتی از توانایی خود برای کنترل نرخ تورم و قیمت ارز خبر دادند اما پیش از آنکه اتحادیه اروپا، تحریم‌های نفتی را به اجرا بگذارد، قیمت دلار و سایر ارز‌ها در بازار پولی ایران افزایش دوباره را تجربه کرد.
 
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی اعلام کرده است که وابستگی نفتی بودجه به نسبت سال گذشته بیش از چهار درصد افزایش یافته است. دولت در قانون بودجه امسال پیش بینی کرده است که روزانه دو میلیون و ۷۰۰ هزار بشکه نفت را با قیمت ۸۹ دلار به بازار جهانی عرضه کند. اما هم اکنون اتحادیه اروپا به عنوان مقصد ۱۸ درصد از نفت صادراتی ایران، مبادله نفتی با ایران را به صورت کامل قطع کرده است. همچنین ترکیه، ژاپن، کره جنوبی، افریقای جنوبی، مالزی، سریلانکا و هند هم واردات نفت از ایران را کاهش داده‌اند.
 
کاهش صادرات نفتی ایران به معنای کاهش درآمدهای ارزی دولت است. بر اساس گفته‌های رئیس کمیسیون طرح تحول اقتصادی مجلس هشتم، ۸۵ درصد منابع درآمدی دولت به نفت وابسته است. ایران در یازده ماه نخست سال گذشته ۱۱۱ میلیارد دلار درآمد نفتی کسب کرده است.
 
محمود بهمنی، رئیس کل بانک مرکزی گفته است که ایران با ذخیره ۱۵۰ میلیارد دلاری به مقابله با تحریم‌ها می‌رود. آن گونه که او روایت کرده است، واردات کالاهای اساسی مورد نیاز، ۸۰ میلیارد دلار از درآمدهای ارزی ایران در سال جاری را می‌بلعد. بهمنی دو ماه پیش موجودی صندوق ملی توسعه را ۱۵ میلیارد دلار اعلام کرده بود. این در حالی است که محمد رضا رحیمی معاون اول رئیس دولت، گفته است که صندوق توسعه ملی ۳۵ میلیارد دلار موجودی دارد.
 
رحیمی در حالی مدعی افزایش موجودی صندوق توسعه ملی شده که فروش نفت ایران در دو ماه گذشته کاهش یافته است. برآوردهای کار‌شناسان در داخل ایران، نشان می‌دهد که چنانچه ایران دو میلیون بشکه نفت در روز صادر کند، و قیمت نفت به کمتر از نودلار سقوط نکند، درآمدهای نفتی ایران به ۷۰ تا ۸۰ میلیارد دلار در سال خواهد رسید. کاهش چهل درصدی صادرات نفت ایران به صورت متوسط روزانه ۹۰ میلیون دلار از درآمدهای نفتی ایران کاسته است.
 

نخستین پیامد چنین شرایطی کمبود منابع ارزی و کسری بودجه خواهد بود. برآوردهای کار‌شناسی نشان می‌دهد که کسری بودجه ایران امسال به بیش از ۱۴ درصد افزایش خواهد یافت. همچنین در چنین شرایطی بخش‌های تولیدی صنایع ایران نیز به خاطر افزایش قیمت ارز و کمبود منابع ارزی در تامین ارز مورد نیاز خود با مشکل‌های بسیاری روبرو خواهند شد. این مسئله سبب خواهد شد که دامنه بحران در اقتصاد ایران گسترش یابد و پیش بینی‌های رئیس کل بانک مرکزی در باره دوران سخت تحقق یابد.