داستان کارخانه «ارج» و سه برادری که آن را «ارجمند» کردند

برگرفته از تریبون زمانه *  

منبع: دیدگاه نو

به دنبال تشدید مشکلات تولید در اولین کارخانه تولید لوازم خانگی کشور، «ارج» از هفته گذشته رسما تعطیل و ماشین آلات کهنه این کارخانه هم به فروش گذاشته شد تا پایان عمر این برند قدیمی ایرانی این گونه رقم بخورد. اما «ارج» چگونه ارجمند شده بود؟

کارخانه ارج در طی سه دهه یکی از صنایع مشهور ایران در زمینه تولید لوازم خانگی بود. این کارخانه به ساخت ده‌ها کالای بادوام پرداخت. ارج از جهت کیفیت تا اوایل سال‌های شصت، در بین واحدهای صنعتی ایران برجستگی خاصی داشت. سه برادر مهندس که تحصیل‌کرده آمریکا و اروپا بودند، نقش بسزایی در پیشبرد فعالیت‌های صنعتی ایران در طی چهل سال (۱۳۵۷ – ۱۳۱۶) داشتند. از نظر مهندس بازرگان، مرحوم خلیل ارجمند، فعال و مولد ثروت بود؛ ولی هرگز در بند جاه و مال نبود. خودخواهی را کنار گذاشته و طالب خیر و سعادت برای عموم مردم و میهن خویش بود. او در خانواده‌ای اداری پرورش یافت. مادرش، قدسیه و پدرش، رحیم ارجمند نام داشتند. رحیم ارجمند از مدیران برجسته دولتی بود که تا سطح معاونت وزارت پست و تلگراف ارتقا یافت. فرزندشان خلیل، پس از پایان دوره دبیرستان، همزمان با مهندس بازرگان در بورس اعزام دانشجویان به فرانسه پذیرفته شد. او پس از اتمام تحصیل در فرانسه و یک سال کارآموزی در سال ۱۳۱۵ به ایران بازگشت.

در اولین مراحل فعالیتش، شروع به کار مستقل نمود و به سراغ خدمات دولتی نرفت. توانایی بدنی و فکری و قریحه سرشار، او را آماده کارهای بزرگ و مستقل نمود. مقاطعه‌کاری ساختمان راه‌آهن، یکی از کارهای او بود. مهندس ارجمند، فردی نبود که در یک جای ثابت، خود را مشغول کند. به تنهایی، اقدام به تهیه ماشین‌آلات مکانیک و آهنگری کرد. در سال ۱۳۱۶، کارگاه ارج را نزدیک میدان دروازه قزوین در تهران تأسیس نمود. (۱) به تدریج آن را به سه تا شش مغازه وسعت داد. پس از مدتی اندک، محل فعالیت خود را به خیابان شوش (در جنوب شرقی تهران) انتقال داد. اولین کار ارجمند، ساختن در و پنجره و نرده‌های فلزی بود. وی پیشنهادی برای کارهای فلزی انبار قماش به اداره ساختمان بانک ملی داد؛ اداره مذکور از یک مهندس اروپایی، درباره ارجمند نظرخواهی کرد؛ وی ارجمند را جوانی باهوش، ولی بی‌تجربه و فاقد وسایل معرفی کرد. بانک ملی در مهرماه ۱۳۱۷، تصمیم گرفت گلخانه ای درست نماید. اولین تجربه ارجمند در این زمینه، شاهکار تناسب و زیبایی، سبکی، ارزانی و استحکام بود. (۲)

پس از آن، کارخانه ارج، به یک شعبه برای تأمین نیازهای بانک ملی و ارجمند به عنوان مهندس و حلال مشکلات این اداره تبدیل شد. کارخانه ارج، بزرگ‌ترین طاق نصرت را برای مراسم عروسی محمدرضا پهلوی ولیعهد ساخت. این طاق نصرت در محل ورودی بانک ملی نصب شده بود. کارخانه او اقدام به ساخت پنجره‌های فلزی گردان و سردرهای مشبک در شهرهای اهواز، گرگان، اصفهان و شیراز نمود. درهای فلزی ساختمان بیمه و تعاونی مصرف کارکنان شرکت را نیز در همین سال‌ها ساخت. تهیه سیم دینام و لاستیک اتومبیل از دیگر تولیدات کارخانه ارج بود. این کار در سال‌های اشغال ایران در جنگ جهانی دوم صورت گرفت، آن هم در شرایطی که با گرانی لاستیک و احتیاج عمومی، انجام آن، محال به نظر می‌رسید؛ اما کارخانه ارج به انجام آن توفیق یافت. ماشین های جوشکاری، توربین آبی برای آسیاب و دستگاه مولد برقدهی نیز از دیگر تولیدات آن بود. تولید مبل و صندلی‌های آمفی تئاتر و کلاس‌های دانشگاه نیز به وی سپرده شد. همچنین، دو دستگاه تلمبه انتقال آب گرم برای گرمایش مرکزی بانک‌های ملی شعبه انزلی و گرگان ساخت. دستگاه تهویه و شوفاژ نیز برای گرمایش مدارس درست کرد؛ به دنبال آن، اقدام به نصب سیستم گرمایش و تهویه مطبوع بیمارستان فارابی نمود.

با اشغال کشور (شهریور ۱۳۲۰) راه‌های تجاری محدود شد. همین مسئله، باعث گسترش فعالیت ارج گردید و تقاضا برای خدمات و تولیدات وی به شدت افزایش یافت؛ کارگاه و دفتر، برای فعالیت وی کافی نبود. در همین زمان شریک و مدیر دقیقی به نام مهندس اکبری به ارج آمد. ارجمند در اردیبهشت ۱۳۲۱ نواحی شرق تهران، بیرون دروازه خراسان، کارخانه بزرگی تأسیس کرد. اساس صنعت موتور برق، تولید سیم های نازک و عایقدار بود. وی برای اولین بار، سیم‌های مسی قطور را به سیم های نازک تبدیل کرد. برای این کار از خراسان، کرمیت می‌آورد و سیم‌های نازک را، از طریق ماشین مفتول‌سازی تولید می‌کرد. او پس از چند ماه مطالعه، روشی برای عایقدار کردن سیم‌ها پیدا کرد. سرانجام، سیم‌های عایق‌دار نازکی به بازار آمد که برای هزاران موتور، کارخانه و دینام‌های وسایل نقلیه، به کار می‌رفت. (۳) وی همین سیم‌ها را در دستگاه ترانسفورماتور جوشکاری به کار می‌برد. بزرگترین شاهکار صنعتی ارجمند، ساخت مجموعه تلمبه‌های الکتریک بود که ۱۰۰% در کارخانه وی تولید می‌شد. لاستیک اتومبیل از دیگر وسایلی بود که وی دو سال بر روی آن کار کرد، اما عمرش، مهلت بهره‌برداری از آن را نداد. سرانجام در ۳۰ مهر ۱۳۲۳ به قصد سرکشی، وارد چاه آبی شد که به دستور وی در نزدیکی کارخانه برای احداث یک رختشویخانه عمومی حفر کرده بودند. هنگام ورود به چاه، بندهای کابل دستگاه بالابر در محل اتصال به جعبه پاره شد و ارجمند به عمق ۳۶ متری سقوط کرد؛ در حالی که هنوز، جوانی ۳۴ ساله بود.

به مناسبت درگذشت وی، کانون مهندسین ایران با ریاست غلامعلی فریور در ۹ آبان جلسه‌ای تشکیل داد و مهندس بازرگان در آن به سخنرانی پرداخت. از نظر مهندس بازرگان، شخصیت ارجمند نشانه‌ای از آثار قدرت احسن الخالقین بود که خداوند با خلقت او بهترین آفرینندگان خود را به نمایش گذاشت: «ارجمند اگرچه فعال و مولد ثروت بود، ولی در بند جاه و مال نبود. خودخواهی را کنار گذاشته، خیر عموم و سعادت میهن را طلب می‌نمود. در کارخانه با کارگران با نهایت جوانمردی رفتار می‌کرد. در دانشکده فنی تهران و کانون مهندسین در سخاوت و بلند همتی بر همه، پیشدستی می کرد. دوستی با وفا و همکاری باصفا بود. با وجود همه توانایی‌ها تکبر و خودستایی نداشت و در بند تظاهر و تبلیغ نبود. وی مرد عمل و آیینه اخلاق بود. وی در عمر ۳۵ ساله خود برابر ۳۵۰ سال عمر، کار کرد و خدمت به خلق خدا نمود. (۴)» ارجمند قبل از مرگش وصیت کرده بود، مبلغ صد هزار ریال در اختیار مهندس ریاضی (رئیس وقت دانشکده فنی) قرار دهند؛ تا از آن برای امور تعاونی دانشجویان استفاده شود. این مبلغ در سال ۱۳۵۱ به سه میلیون ریال رسید. (۵)

با وجود اینکه کارخانه ارج در سال ۱۳۱۶ پایه‌گذاری شد، فوت خلیل ارجمند در طی ده سال، اثر منفی در توسعه این واحد داشت در این مدت، پدر و همسرش، مسئولیت اداره آن را بر عهده داشتند و دو برادر وی مشغول تحصیل بودند. برادرش، مهندس اسکندر ارجمند (متولد ۱۳۰۳) پس از اخذ مهندسی از دانشگاه فنی تهران، به آمریکا رفت و در زمینه سیستم گرمایش مرکزی و تهویه مطبوع در یکی از دانشگاه‌های دولتی آنجا ادامه تحصیل داد. پس از بازگشت به ایران، مدیریت کارخانه ارج را به عهده گرفت. کارخانه در سال ۱۳۳۷ با مدیریت او و برادر دیگرش سیاوش ارجمند اداره می‌شد. کارخانه در این سال با همکاری سه کارشناس فرانسوی و سوئدی، ۴۰ مهندس و کارمند و ۶۰۰ کارگر فنی اداره می‌شد‌. در سال ۱۳۳۷، مساحت آن یک هکتار بود و ۱۰ سالن بزرگ، کارگاه‌های آن را تشکیل می‌داد. این کارخانه، اقدام به ساخت سقف فلزی برای ساختمان تربیت بدنی پارک شهر کرد. ابعاد این ساختمان، ۶۰۳ متر در ۳۸ متر بود. کارخانه در این سال ۸۰۰ تن آهن را به ابزارهای مختلف تبدیل کرد و برای ارائه خدمات فنی در زمینه تلمبه‌های برقی و برخی محصولات صنعتی، اقدام به تأسیس مرکز فنی تعمیرات کرد. (۶) بعدها نیز کارخانه‌ای برای نصب سیستم‌های مرکزی ساخت. همچنین سرمایه‌گذاری در کارخانه آلومتک و ساخت انواع پروفیل آلومینیوم و کابل‌های آلومینیومی در قزوین به توسعه واحدهای صنعتی خود پرداخت. (۷) وی تا سال ۱۳۵۷ علاوه بر اداره کارخانه و فعالیت‌های صنعتی، در دانشگاه نیز تدریس می‌کرد. تعدادی از فعالان اقتصادی، واحدهای صنعتی وابسته به ارجمند را یکی از مدرن‌ترین و علمی‌ترین بنگاه های تولیدی ایران در پیش از انقلاب توصیف شده است.

مهندس سیاوش ارجمند (متولد ۱۳۰۷) تحصیلاتش را در دبستان خرد، دبیرستان شرف و دانشکده فنی دانشگاه تهران با رتبه اول به پایان رساند. سپس در رشته برق دانشگاه مونیخ ادامه تحصیل داد. پس از پایان تحصیلات، مدتی در کارخانجات انگلستان و زیمنس آلمان به تکمیل معلومات عملی و نظری خود پرداخت و از سال خلیل ارجمند ۱۳۳۴ مدیریت ارج را بر عهده گرفت. او به زبان انگلیسی و آلمانی تسلط کامل داشت. (۸) این کارخانه در دهه چهل به کیلومتر ۵ جاده مخصوص کرج، انتقال یافت و در سال ۱۳۵۲ در بورس پذیرفته شد. ظرفیت بهره‌برداری آن در اواخر اردیبهشت ۱۳۵۴ به ۴۵۴ هزار و ۱۰۰ دستگاه از انواع لوازم خانگی رسید. این شرکت بالغ بر ۲۳۰۰ پرسنل داشت و سرمایه آن پانصد و پنجاه میلیون ریال در اوایل دهه پنجاه بود. (۹) کل کارگران مشغول در واحدهای صنعتی ارجمند پنج هزار نفر بودند. (۱۰) دکتر منوچهر گودرزی از مدیران برجسته سازمان برنامه و بودجه (مدیریت و برنامه‌ریزی)، در دهه پنجاه مدیرعامل کارخانه ارج شد. (۱۱) در سال‌های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۳ فروش ارج، از ۱۸۳۶ میلیون ریال به ۲۱۲۷ میلیون ریال و سپس به ۳۶۸۷ میلیون ریال؛ یعنی حدود دو برابر افزایش داشت. سود شرکت پس از کسر مالیات نیز از ۱۹۴ میلیون ریال به ۳۷۷ میلیون ریال افزایش یافت.

از نظر سیاوش ارجمند، راه رسیدن به پیشرفت و توسعه اقتصادی، استفاده از نیروی انسانی ماهر است. زمینه‌های آموزش از طریق دبستان تا دانشگاه، محیط کار، مشارکت اجتماعی و کوشش‌های فردی فراهم می‌شود. تغییر دائم تکنولوژی، نیازمند آموزش و مهارت‌های تازه است. زندگی ماشینی امروز و تکنولوژی به وسایل فنی جدید وابسته است. بر اساس همین باور، مدیران کارخانه در جذب نیروی کارآمد و آموزش کارکنان خود می‌کوشیدند.(۱۲) مدیران صنایع، نشست مشترکی با وزیر کار و امور اجتماعی داشتند که موضوع آن، مشکلات واحدهای صنعتی خصوصاً مسائل کارگران بود. سیاوش ارجمند، مشکلات عمده را کاهش در بهره‌وری، مرغوبیت و مقدار تولید صنایع بزرگ ارزیابی می‌کرد و علل آن را سه عامل می‌دانست: ۱- ماده ۳۳ قانون کار و طرز اجرای آن؛ ۲- آیین‌نامه انضباطی مربوط به نیروی کار؛ ۳- نحوه اجرای قانون سهیم شدن کارگران در سود ویژه کارگاه ها.

ارجمند در توضیح این مسئله گفت: «علاقه کارگران به اخراج از کارخانه برای گرفتن خسارت اخراج و نحوه بررسی شکایات کارگران در کمیسیون‌ها و دادگاه‌ها باعث اتلاف وقت و کاهش راندمان کار می‌شود. تقاضای بالا برای نیروی کار ماهر و نقص قانون، سبب جذب شدن همین کارگران اخراجی در کارخانه های دیگر می‌شود؛ در نتیجه، جابه‌جایی گسترده نیروی کار (بین ۲۰ تا ۳۰ درصد) صورت می‌گیرد؛ همچنین نحوه پرداخت بیمه بیکاری، یکی دیگر از عوامل خروج نیروی کار است. نحوه پرداخت بهره‌وری به کارگران، بدون توجه به بالا رفتن کیفیت و مقدار تولید نیز به زیان واحدهای تولیدی منجر می‌شود. (۱۳)

کارخانه ارج برای جذب نیروهای فنی، آزمون برگزار می‌کرد تا به این وسیله نیروهای کارآمد را جذب نماید. (۱۴) کارخانه ارج در طی دهه سی تا پنجاه، چندین مدل بخاری نفتی و گازی، کولر آبی، ماشین لباس شویی، یخچال و فریزر از مدل ۱۰ تا ۱۷ فوت تولید کرد. محصولات آن در کشورهای خاورمیانه نیز دارای شهرت و اعتبار بود. (۱۵) او در سال ۱۳۵۲ همچون بسیاری از صاحبان صنایع (مثل برخوردار، تفضلی، آزمایش و…) در تأسیس بانک شهریار به عنوان عضو هیئت مدیره، مشارکت داشت. (۱۶) به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از اقتصاد، سیاوش ارجمند در سال ۱۳۳۷ با هایده مستوفی ازدواج کرد و صاحب دو پسر و یک دختر به نام لیلا شد. شورای کتاب کودک، پلاک‌های یادبودی از نویسندگان کودک در سال ۱۳۵۳ تهیه کرد که ارجمند هزینه آن‌ها را پرداخت. (۱۷) او در کنار فعالیت‌های صنعتی، به وضعیت مسکن کارگران نیز توجه داشت.

در دی ماه ۱۳۴۹ کارخانه ارج به همراه کارخانه صنعتی بهشهر (متعلق به خانواده لاجوردی) و سپنتا (متعلق به فریدون فلفلی و مهربان) طرح تأسیس خانه‌های سازمانی برای کارگران را به اجرا درآورد؛ اجاره‌بهای این خانه‌ها تا زمان اشتغال در کارخانه، کم بود. وزارت مسکن و کار نیز با اعطای هفتاد و دو هزار متر زمین و تهیه نقشه ساختمان در منطقه قلعه سلیمان‌خان به این سه کارخانه کمک کرد. (۱۸) این خانه‌های سازمانی اداری ساختمان‌های چهار طبقه بود و هر بلوک، ۲۸ واحد آپارتمان دوخوابه ۷۸ متری داشت. کارخانه ارج همچنین اولین واحد تولیدی بخش خصوصی بود که از مددکاران اجتماعی برای کمک به کارکنان خود بهره گرفت. در واقع گردانندگان ارج به این اصل ایمان داشتند که با افراد تأمین‌شده، سرزنده و بانشاط بهتر می‌توان کار کرد و انتظار محصول بیشتری داشت. بنابراین به خوبی از وجود مددکاران اجتماعی را در کارخانه پذیرا شدند. بعد از آن در شرکت نفت، روغن نباتی شاه‌پسند (شرکت صنعتی بهشهر) و قو، مددکاران اجتماعی استخدام شدند. (۱۹) سیاوش ارجمند در نهادهای صنفی حضوری فعال داشت. وی در دهه چهل، عضو اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران بود. همچنین در دهه پنجاه از مؤسسان و اعضای هئیت مدیره سندیکای صنایع فلزی و لوازم خانگی بود. (دوره اول تا سوم) (۲۰) در ۲۶ مرداد ۱۳۵۶ چهل نفر از مدیران بخش خصوصی به عنوان مشاور وزیر بازرگانی به طور رایگان با او همکاری داشتند. سیاوش ارجمند رئیس کمیته صنایع و دکتر سادات تهرانی رئیس کمیته سیاست اقتصادی به همکاری با یک سازمان دولتی پرداختند. (۲۱)

پاورقی‌ها:

۱- انتخاب نام ارج برای کارخانه، علاوه بر اینکه از اول نام ارجمند گرفته شده، مبین سه کلمه آهنگری (آ)، ریخته‌گری (ر) و جوشکاری (ج) است. (خاطرات وحید، شماره ۱۳، آبان ۱۳۵۱، ص ۱۰۹ – ۱۱۰).
۲- مهندس مهدی بازرگان، مهندس خلیل ارجمند، مرد ایمان و عمل، مجموعه آثار ۴، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۸۰ ، صص ۸۱، ۸۴ و ۹۳٫
۳- همان، ص ۹۲ – ۹۱٫
۴- مجله صنعت، نشریه کانون مهندسین، شماره ۴ و بهمن ۱۳۲۳، ص ۱ -۵ و ص ۹۳٫
. ۵ خاطرات وحید، شماره ۱۳، آبان ۱۳۵۱، ص ۱۱۰ – ۱۰۹٫
۶- Abbas Milany “ EMINENT PERSIAN” Syracuse University pressT 2008 USA , p, 602 . . مجله اتاق بازرگانی تهران، شماره ۶۹ و ۷۰، مرداد ۱۳۳۷/ اوت ۱۹۵۸ ص ۵-۱
۷- کارخانه آلومتک در بهمن ۱۳۴۵ تأسیس شد. اعضای هیئت مدیره آن ارجمند، ایرج ایلدرم، پرویز معتمد و خسروانی بودند. مدیرعامل آن نیز اسکندر ارجمند بود. این کارخانه ۲۰۰ کارگر و کارمند داشت و تولیدآن، ۸ تن در ۲۴ ساعت و زیر بنای آن، بیست هزار متر بود. (راهنمای صنایع کشور، شرکت ملی نفت ایران، ۱۳۵۵، ص ۱۲ – ۱۱)
۸- وی تا تیر ۱۳۴۶ علاوه بر مدیریت ارج در هیئت مدیره شش شرکت تولیدی فعالیت داشت. (به نقل از سخنرانی سیاوش ارجمند در پنجاه و پنجمین جلسه ماهیانه بانک مرکزی ایران، ۳ تیر ۱۳۴۶) و مجله بانک مرکزی ایران، شماره ۷۰، تیر ۱۳۴۶، ص ۱۵۰۹ – ۱۵۰۱
همچنین مجله اطلاعات در صفحه ۳۸ بیوگرافی مختصری از وی را منتشر نموده است.
۹- رئیس هئیت مدیره، مهندس سیاوش ارجمند بود. (تاریخ صنایع خانگی ایران در دوران… پهلوی، سندیکای لوازم خانگی، ۱۳۵۵، ص ۱ ) و (شرکت ارج، بورس ۱۳۷۸، ص ۵)
۱۰- کارخانه ارج با شماره ۴۰۳۵ به ثبت رسید. تولید شرکت، صد هزار دستگاه یخچال، هشتاد و هشت هزار دستگاه کولر آبی، صد و پنجاه هزار دستگاه بخاری نفتی و… بود. (راهنمای صنایع کشور، شرکت ملی نفت ایران، ۱۳۵۵، ص ۱۸)
۱۱- برای آگاهی از زندگی و کارنامه فعالیت گودرزی رجوع کنید به کتاب توسعه در ایران ۱۳۵۷ – ۱۳۲۰، گام نو، ۱۳۸۱، بخش یکم، ص ۱۶۹ – ۲۹
۱۲ سخنرانی سیاوش ارجمند در پنجاه و پنجمین جلسه ماهیانه بانک مرکزی ایران، ۳ تیر ۱۳۴۶
۱۳- مجله اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران، شماره هشتم، آبان ۱۳۵۵٫ ص ۱۱ – ۸
۱۴- مهندس محمد مروج یکی از همین مهندسین بود که در سال ۱۳۴۷ به استخدام کارخانه ارج درآمد. (مصاحبه با مروج، تهران، شهریور ۱۳۹۰) و http://nassajiemrouz.com
۱۵-www.7gardon.com
۱۶- سالنامه کشور ایران، سال سی و یکم، ۱۳۵۵ ص ۶۸۳ – ۶۸۱
۱۷- www.cbc.ir
۱۸- ماهنامه داخلی کارخانه بهشهر، شماره ۲۳، بهمن ۱۳۴۹٫ گزارشی مفصلی از مراسم شروع طرح با حضور وزیر مسکن در نشریه منعکس شد.
۱۹- ستاره فرمانفرمائیان، فهمیه کیانی فرد. «پیشگامان مددکاران اجتماعی در ایران»، تاریخ ایران، ۱۳۸۷، ص ۶۸٫
۲۰- تاریخ صنایع خانگی ایران در دوران… پهلوی ص ۱۰۶
۲۱- سهیلا ترابی فارسانی، تهران، «از مجلس وکلای تجار تا اتاق ایران»، تهران، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ص ۷۴۹