فوتبال و تراژدی؛ راهی به جهانِ بی‌خشونت

نیویورک‌تایمز —  برد اونز: می‌خواهم گفت‌وگویمان را با طرح پرسشی به‌ظاهر مبنایی و درعین‌حال مبهم و پیچیده آغاز کنم: خشونت چیست؟ بر اساس صحنه‌آرایی رسانه‌ها و فرهنگ عامه، به نظر می‌رسد در جوامع لیبرال خشونت امری فراگیر است. باوجوداین، اصطلاح «خشونت» همواره از نقد و تعریف معنادار می‌گریزد. شما از این اصطلاح چه می‌فهمید؟ 

سایمون کریچلی: درست است. واژهٔ «خشونت» می‌تواند به شیوه‌ای بسیار گسترده و تاحدودی مبهم به کار رود. بنابراین اجازه دهید بحثمان را به خشونت فیزیکیِ مستقیم محدود کنیم. بیایید خشونت را به این شکل تعریف کنیم: «رفتاری که در آن برای آسیب‌رساندن، خسارت‌زدن یا کشتن موجودی زنده، چه انسان و چه غیرانسان، از قدرت فیزیکی استفاده می‌شود.» کاملاً واضح است که قرار نیست همگی ما بتوانیم بر سر تعریفی از خشونت به توافق برسیم؛ اما بیایید ببینیم این تعریف از خشونت، ما را به کجا خواهد رساند.

اولاً نمی‌توان خشونت را به فعلی جدا از دیگر افعال فروکاست که با ارجاع به مفهوم یا اصل عدالت، توجیه‌پذیر باشد. در اینجا اندیشه‌ای را از مورخ و نظریه‌پرداز فرهنگ، رابرت یانگ، وام می‌گیرم؛ او می‌گوید خشونت «پدیده‌ای است که تاریخی دارد». خشونت فعل واحدی نیست که زنجیرۀ فرضیِ صلح و احتراز از خشونت را می‌شکند؛ بلکه خشونت به بهترین نحو به‌مثابۀ چرخهٔ تاریخی خشونت و ضدخشونت فهمیده شده است. به‌عبارت‌دیگر، خشونت نه یک‌بخشی، بلکه دوبخشی است. عملی دوگانه نوع بشر را در یک الگوی تکرارشونده به دام انداخته است و به‌سختی می‌توان از آن گریخت. خشونت و به‌ویژه خشونت سیاسی، معمولاً الگوی تکرارشوندهٔ تجاوز و مقابله با تجاوز است که تاریخ و سابقه‌ای بس طولانی دارد.

من الگوهای دربردارندهٔ خشونت نژادی و معطوف به تبعیض نژادی را اینگونه می‌فهمم. خشونت برای قربانیانش مفهومی انتزاعی نیست؛ بلکه واقعیتی زنده است که تاریخی انضمامی دارد. بررسی و قضاوت دربارۀ خشونت نژادی که از شاخصه‌های اساسی زندگی کنونی در امریکاست، بدون داشتن فهمی از تاریخِ خشونت نژادی بیهوده است. سابقۀ این نوع خشونت به استعمار، انتقال اجباری افریقایی‌ها به کولونی‌های امریکا و به‌بردگی‌کشیدن آن‌ها در مزارع بازمی‌گردد. ما باید تاریخ خشونت را که خود از آن برآمده‌ایم، بفهمیم.

برد اونز: در این خصوص، همان‌طور که همکار شما ریچارد برنشتاین گفته است، حتی وقایع مهمِ تاریخی همچون حملات یازدهم سپتامبر ضرورتاً موجب شکل‌گیری تفکر جدی درباب مسئلهٔ خشونت نمی‌شوند. 

سایمون کریچلی: یک طریقهٔ نگاه‌کردن به واقعهٔ یازدهم سپتامبر یا به‌اصطلاح «طریقۀ معیار» این است که ایالات متحده با همۀ جهان بر سر صلح بود تا اینکه ناگاه ترور از آسمان سررسید و برج‌های دوقلو منفجر شدند. بر اساس این طرز نگاه، یازدهم سپتامبر فعل منفرد و مجزایی بود که به واکنشی موجه نیاز داشت؛ یعنی جنگ در خاورمیانه، بازداشت تعداد زیادی تروریستِ مظنون در خلیج گوانتانامو و ایجاد تجهیزاتِ سازمانیِ گسترده برای حفظ امنیت داخلی.
اما راه دیگرِ نگاه‌کردن به پدیدهٔ یازده سپتامبر، توجه به آن چیزی است که اسامه بن‌لادن دربارهٔ موضوع گفت. او در سال ۲۰۰۴ در یک فیلم ویدیویی به نام «برج‌های لبنان» برای نخستین بار مسئولیت نقش‌داشتن القاعده در حملات یازدهم سپتامبر را پذیرفت. بن‌لادن حملات را با این ادعا توجیه کرد که آن‌ها پاسخی به تجاوزهای مدام ایالات متحده به سرزمین‌های عربی، به‌ویژه استفاده از عربستان سعودی به‌عنوان پایگاه در طول جنگ اول خلیج فارس است. او حتی افزود که ایدهٔ اولیهٔ یازدهم سپتامبر با به‌یادآوردن تصاویر تلویزیونی بمباران آسمان‌خراش‌های بیروت غربی توسط اسرائیل در سال ۱۹۸۲ به ذهنش خطور کرد. او با لحنی تحقیرآمیز گفت اگر مبارزان صهیونیست می‌توانند به‌سوی برج‌ها موشک پرتاب کنند، پس القاعده نیز می‌تواند چنین کاری بکند. اینگونه بود که ایدهٔ یازدهم سپتامبر زاده شد.

نکته این است که اگر می‌خواهیم خشونت را به‌طور انضمامی و عینی درک کنیم، باید آن را به‌نحو تاریخی به‌عنوان بخشی از چرخهٔ عمل و عکس‌العمل و نیز خشونت و ضدخشونت بفهمیم. این تاریخ بیش از آنچه فکر کنید، طولانی و مسبوق به سابقه است. اگر کسی با این روش به‌سراغ فهم خشونت نرود، سرانجام به نتایجی شبیه به افکار دونالد ترامپ خواهد رسید که مدام وعده و وعید توخالی می‌دهد که داعش را با خاک یکسان خواهدکرد. تئاتر ترامپ نیز که این روزها با خشونتی نژادی و حقیقتاً آزاردهنده همراه است، باید در پرتوی همین نور بررسی شود.

برد اونز: اگر خشونت، همان‌طور که شما به درستی تأکید دارید، نباید به‌نحوی انتزاعی تئوریزه شود، ما باید توجه خود را به این موضوع معطوف کنیم که خشونت چگونه در عمل محقق می‌شود. در رابطه با این موضوع، اهمیت تئاتر که مضمون اصلی و تکرارشوندهٔ کار شما است، اغلب نادیده گرفته شده است. به‌نظر شما تئاتر در اینجا چه چیزی برای عرضه دارد؟ 

سایمون کریچلی: ما در جهانی مملو از خشونت زندگی می‌کنیم. به نظر می‌رسد در این جهان، عدالت به‌نحوی پایان‌ناپذیر میان یک ادعا و ادعای متقابلش، راست و چپ، مبارزِ راه آزادی و تروریست، معتقد و بی‌اعتقاد و… تفرقه به وجود آورده است. ظاهراً هر کدام از طرفین به برحق‌بودن موضع خود و برخطا‌بودن یا در واقع «شرارت» موضع طرف مقابل اعتقاد راسخ دارند. چنین عقیده‌ای، به خشونت مشروعیت می‌بخشد و متقابلاً ضدخشونت را نیز توجیه می‌کند. ظاهراً ما در چرخه‌های تاریخی عمیق خشونت به دام افتاده‌ایم. اینجا جایی است که عدالت معمولاً به‌سادگی با انتقام و قصاص تعریف می‌شود.

اینجا است که به‌نظر من تئاتر و به‌ویژه تراژدی، می‌تواند کارساز باشد؛ البته فکر می‌کنم این مسئله دربارۀ بهترین فیلم‌ها و درام‌های تلویزیونی نیز صادق است.

در اینجا خوب است که به یونانیان توجه کنیم. تاریخ تراژدی در یونان، تاریخ خشونت و جنگ است: از جنگ با ایرانیان در اوایل قرن پنجم پیش از میلاد گرفته تا جنگ‌های پلوپونز که تا پایان آن قرن ادامه داشت و نیز از ظهور امپراتوری مقتدر آتن تا فروپاشی و تحقیر این امپراتوری در دستان اسپارت. در سال ۴۷۲ پیش از میلاد، آیسخولوس در قدیمی‌ترین نمایشنامهٔ موجود یعنی «پارسیان» به عواقب نبرد سالامیس^۱در سال ۴۸۰ می‌پردازد. بنابراین نبرد یادشده برای آتنی‌های سال ۴۷۲، از نظر زمانی، نزدیک‌تر از یازده سپتامبر به ما بود. بیش از نیمی از تراژدی‌های یونانی که به ما رسیده‌اند، پس از شروع جنگ‌های پلوپونز در سال ۴۳۱ نوشته شده‌اند. ادیپوس شهریار^۲ نخستین بار در سال ۴۲۹ ق‌م، دو سال پس از آغاز جنگ پلوپونز اجرا شد؛ یعنی در زمان شیوع طاعونی که بر اساس برآوردها یک‌چهارم جمعیت آتن را از بین برد. پس طاعونی که در تمام فضای نمایشنامهٔ سوفوکلس وجود دارد، تنها از فکری بی‌اساس نشئت نگرفته است. در واقع این طاعون بسیار واقعی بوده و در همان سال موجب مرگ پریکلس، رهبر آتنیان شده است. چارچوب و شاکلهٔ تراژدی، جنگ و تأثیرات ویرانگر آن بر زندگی بشر است.

تراژدی یونانی، به‌ویژه با تمرکز وسواس‌گون بر عواقب جنگ تروجان، بیش از هر چیز دربارهٔ سربازان کارآزموده در میدان رزم است. همچنین خود سربازانِ کهنه‌کار این تراژدی‌ها را اجرا می‌کردند. بازیگران نمایش‌ها، نه هنرپیشه‌هایی لاغر و ضعیف یا نسخهٔ یونانی ستارگان هالیوود، بلکه سربازانی بودند که همچون خود آیسخولوس میدان جنگ را به چشم دیده بودند. آن‌ها مستقیماً خشونت را تجربه کرده بودند. تراژدی در برابر بینندگانی اجرا می‌شد که یا خود در جنگ شرکت کرده بودند یا به طور غیرمستقیم درگیر آن بودند. همه از جنگ لطمه دیده بودند و همه تأثیراتش را احساس کرده بودند. جنگ همان‌طور که پریکلس می‌گوید، سبب زندگی و غرور شهر بود؛ اما شکست و سقوط و سیاهی نیز به همراه داشت.

ما چگونه می‌توانیم به‌طریقی مشابه به وضعیت معاصر خشونت و جنگ عکس‌العمل نشان دهیم؟ ممکن است اینطور به نظر برسد که آسان‌ترین و باشکوه‌ترین راه، سخن‌گفتن از صلح و دوستی است؛ اما همان‌طور که ریموند ویلیامز در کتاب خود، تراژدی مدرن^۳ (۱۹۶۶) می‌گوید، «سخن‌گفتن از صلح، زمانی که صلحی وجود ندارد، سخن‌گفتن از هیچ است». خطر صلح‌دوستیِ مسامحه‌آمیز این است که بی‌خاصیت و خودبینانه است. طرفدار این نوع صلح‌دوستی همیشه بیش‌ازحد راضی و خشنود است. اما توجیه جنگ راه چاره نیست؛ بلکه تلاش برای فهم تاریخ عمیق و پیچیدگی تراژیک موقعیت‌های سیاسی است.

مزیت بزرگ تراژدی باستانی این است که به یونانیان اجازه می‌داد نقش خود را در تاریخ خشونت و جنگ نظاره کنند؛ آن‌هم خشونت و جنگی که تا حدی نتیجهٔ اعمال خودشان بود. تراژدی همچنین به آن‌ها اجازه می‌داد تعلیق چرخهٔ خشونت را تصور کنند. این تعلیق، چیزی شبیه به آنچه در محاکمهٔ پایان اورستیا اثر آیسخولوس رخ می‌دهد، مبتنی بر ایدئالیسمی خیال‌پردازانه نیست؛ بلکه بر مبنای فهم واقع‌بینانه و انضمامیِ موقعیت تاریخی است که یونانیان با تمرکز بر تاریخ و به کمک اسطوره به آن دست می‌یافتند.