تخریب یادگارهای نویسندگان مشروطه در تهران و همدان

با تخریب باغ بدیع‌الحکما در همدان و همچنین آرامگاه‌های ملک‌المتکلمین و صور اسرافیل در تهران، یادگارهای نویسندگان و شاعران دوران مشروطه بار دیگر در معرض نابودی و فراموشی قرار گرفته است.

در هفته گذشته و در پی صدور مجوز تخریب و تغییر کاربری باغ تاریخی بدیع‌الحکما، بولدزرها برای تخریب عمارت و از جاکندن درختان آن وارد باغ شده‌اند. باغ بدیع‌الحکما که در ابتدای دره مراد بیک در همدان واقع شده از یادگارهای دوران قاجار و متعلق به دکتر بدیع‌الحکمای همدانی از پزشکان مشهور و خوشنام زمان خود است. این باغ میزبان شخصیت‌های نامداری همچون عارف قزوینی، شاعر آزادیخواه دوران مشروطه، و رابیندرانات تاگور، نویسنده مشهور هندی بوده که در مسیر سفر خود در ایران به سال ۱۳۱۱ در این باغ اقامت کرده است.

عارف در باغ بدیع

عارف قزوینی، شاعر و تصنیف‌ساز دوران مشروطه و متولد سال ۱۲۶۱ در قزوین بود. تصنیف‌ها و اشعار عارف در زمره مشهورترین آثار و یادگارهای ادبی و سیاسی مشروطه هستند. او در اواخر عمر چند سالی در شهرهای مختلف اقامت داشت. در سال ۱۳۰۵ به اراک وارد شد تا شرح خاطرات و مبارزات خود را بنویسد اما بر اثر حوادثی که پیش آمد مجبور به خروج از اراک شد. پس از آنکه بیماری در او شدت گرفت، برای معالجه نزد دکتر بدیع‌الحکما در همدان رفت و تا سال ۱۳۱۲ که درگذشت در دره مراد بیک در همدان اقامت کرد. باغ بدیع به سبب معاشرت دکتر بدیع‌الحما با نویسندگان، شعرا و مشروطه‌خواهان، میزبان چهره‌های مشهور دیگری نیز مانند کلنل محمد تقی پسیان و میرزاده عشقی نیز بوده است.

آغاز تخریب باغ بدیع‌الحکما و اعتراض هنرمندان

باغ تاریخی بدیع در طول دهه‌های گذشته گرچه رونق و آبادانی سابق را نداشت، اما با دشواری توسط باغبانی سالخورده محافظت می‌شد. از تابستان سال ۱۳۹۲، زمزمه‌های تخریب این باغ تاریخی با صدور مجوز تفکیک و ساخت و ساز در آن بلند شد.

در شهریورماه سال ۹۲، بیش از ۲۴۰ نفر از هنرمندان، سینماگران، نویسندگان و مترجمان ایرانی با انتشار نامه‌ای خطاب به وزیر کشور، رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، و همچنین رییس سازمان حفاظت محیط زیست، از ایشان خواستند مانع از تخریب این باغ تاریخی که ارزش‌های فراوان زیست محیطی نیز دارد بشوند. این نامه به امضای هنرمندانی مانند پرویز پرستویی (بازیگر)، احمدرضا درویش (کارگردان) قباد شیوا (طراح گرافیست) امیر شهاب رضویان (کارگردان)، بهرام توکلی (بازیگر)، مجید برزگر (کارگردان) و عبدالله کوثری (مترجم) رسیده بود.

امضاء‌کنندگان خطاب به مقامات دولتی ایران از وضعیت باغ‌های همدان و تخریب آن‌‌ها توسط انبوه‌سازان مسکن با مجوز کمیسیون ماده پنج شهرسازی شکایت کردند و خواستار توقف این روند شدند.

به گفته نویسندگان آن نامه، بخش‌ زیادی از باغ‌های باقی‌مانده در همدان در سال‌های اخیر تغییر کاربری داده و بدون هیچ مانعی قنات‌‌ها و چشمه‌های آن‌ها را خشک کرده‌‌ و درختان سرسبز آن‌ها را قطع کرده‌اند. درخواست هنرمندان و سینماگران ایرانی از مسئولان دولتی آن بود تا با حفظ باغ بدیع‌الحکما آن را به موزه تاریخ پزشکی و یا فرهنگسرایی برای جوانان در همدان تبدیل کنند.

تخریب‌ طبیعت و معماری با «مجوز پول و قدرت»

نه تنها نامه هنرمندان و سینماگران بلکه تشکیل حلقه انسانی دوستداران میراث فرهنگی و محیط زیست همدان به دور باغ بدیع در آذرماه نیز مشکل را حل نکرد. در نخستین روزهای دی ماه بار دیگر بولدرزها وارد باغ شده و بخشی دیگر از درختان را تخریب کردند. به گزارش خبرگزاری میراث فرهنگی ایران (CHN)، مهدی خاکیان، باغبان این باغ می‌گوید بیش از پنجاه سال در حفظ این باغ کوشیده اما خریداران جدید که متعلق به یک نهاد حکومتی هستند با نابود کردن چشمه هفتصد ساله باغ درصدد خشکاندن درختان هستند.

در جدیدترین اعتراض صورت گرفته به تخریب این یادگار تاریخی، امیر شهاب رضویان، کارگردان سینما، در نامه‌ای که روز هفتم دی ماه در اختیار خبرگزاری ایسنا گذاشت بار دیگر از استاندار، شهردار و دیگران مدیران دولتی در همدان خواسته است پاسخگوی تغییر کاربری این باغ و صدور مجوز تخریب آن باشند. به گفته او، این مدیران شهری چشم‌ها را بسته‌اند و ارباب نفوذ و پدرخوانده‌های شهر که قدرت و ثروت دارند در حال ویران کردن طبیعت و معماری هستند. آقای رضویان همچنین به تخریب دیگر باغ‌های تاریخی همدان مانند باغ ذوالریاستین و باغ بیشه‌ مکاره‌چی و همچنین خشک کردن قنات‌ها و چشمه‌های همدان توسط خریداران این باغ‌ها اشاره کرده است.

ویرانی مقبره مشروطه‌خواهان در تهران

در حالی که آخرین منزلگاه عارف قزوینی در همدان مورد هجوم انبوه‌سازان قرار گرفته، در تهران نیز آرامگاه ابدی دو تن از نویسندگان و روزنامه‌نگاران سرشناس مشروطه در معرض ویرانی کامل قرار دارد. مقبره‌های ملک المتکلمین و صور اسرافیل در مجاورت بیمارستان لقمان در منطقه یازده تهران، اکنون به دلیل بی‌توجهی سازمان میراث فرهنگی و شهرداری تهران به مخروبه تبدیل شده‌اند. این دو تن که از آن‌ها به نام «شهدای قلم مشروطیت» نیز یاد می‌شود، توسط نیروهای وفادار به محمدعلی شاه قاجار در باغ‌شاه تهران به قتل رسیدند و سپس جسدشان شبانه توسط دوستان‌شان در پشت دیوارهای باغ شاه دفن شد. بعدها روی قبر آن‌‌ها ساختمان‌های کوچکی به عنوان یادمان ساخته شد.

این زمین اکنون دارای مالک خصوصی است. در سال‌های گذشته بیمارستان لقمان بخش‌هایی از این زمین را جهت توسعه بیمارستان خریداری کرده است. از سال ۱۳۸۳ که بناهای این آرامگاه‌ها در فهرست آثار ملی ایران ثبت شدند هشدارهایی در مورد وضعیت ایستایی ساختمان و همچنین مقبره‌ها توسط کارشناسان داده شد اما هیچ اقدامی از آن زمان برای مرمت و حفاظت از این مکان صورت نگرفت. بعد از گذشت حدود ده سال، در بازدید جدیدی که خبرنگاران حوزه میراث فرهنگی به همراه احمد مسجد جامعی، رییس شورای شهر تهران، و محمد مهدی شادالویی، شهردار منطقه یازده تهران، از این آرامگاه‌ها داشتند، بخش زیادی از ساختمان آرامگاه فروریخته بود و مقبره‌‌ها نیز در حال تخریب بودند. احمد مسجد جامعی در این بازدید تأکید کرد این نخستین دیدار اعضای شورای شهر از این مکان در طول سال‌های گذشته است، زیرا به گفته او مشکل این است که چنین بناهایی در سطح شهر تهران دیده نمی‌شوند. با این حال شهردار منطقه یازده تهران می‌گوید تا پیش از آنکه سازمان میراث فرهنگی پیش قدم نشود، شهرداری حاضر نیست اقدامی برای حفاظت از این مکان انجام دهد. به این ترتیب سرنوشت یادمان‌های دوران مشروطه در گرو توافق سازمان میراث فرهنگی و شهرداری تهران است.