از سال ۱۳۱۶ که نخستین آموزشگاه پرستاری در ایران تاسیس شد تا به امروز، همواره ارتقاء سطح آموزشی و حرفه‌ای پرستاری در الویت برنامه‌های سیستم بهداشت و درمان کشور بوده و دولت‌ها با وجود تحمیل طرح‌های مختلف برای بهره‌کشی بیشتر از کادر پرستاری، کمتر توجهی به خواست‌ها و مطالبات صنفی آنان داشته‌اند. مروری بر وضعیت تشکل‌های صنفی پرستاری در ایران نیز به روشنی نشان می‌دهد که چگونه با کانالیزه شدن فعالیت تشکیلاتی ، از میزان اثربخشی این تشکلها در به نتیجه رسیدن مطالبات صنفی پرستاران کاسته شده است. با این حال در یک دهه اخیر که شاهد رشد اعتراضات صنفی بدنه پرستاری بوده‌ایم، ضرورت توجه به شیوه فعالیت این تشکلها و اصلاح و تغییر در روندهای سازماندهی مطالبات صنفی پرستاران، بیش از پیش احساس می‌شود.
تارنمای داوطلب در سومین و آخرین گزارش از سلسله گزارشهای تحلیلی خود از وضعیت تشکل‌های صنفی پرستاران ، این بار به سراغ بررسی سازوکار تشکیلاتی “انجمن پرستاری ایران” رفته است. انجمنی که حالا ۳۰ ساله شده و باسابقه‌ترین تشکل صنفی پرستاری در ۴ دهه گذشته است.
تاریخچه شکل‌گیری انجمن پرستاری ایران
تا سال‌ها بعد از انقلاب ۵۷، پرستاری به عنوان یکی از بخش‌های مهم در سیستم بهداشت و درمان کشور، فاقد تشکیلات صنفی برای پیگیری مطالبات ذینفعان خود بود و پراکندگی قراردادی و شغلی مانعی برای سازمان‌یابی پرستاران قلمداد می‌شد. انجمن صنفی پرستاران که در سالهای قبل از انقلاب ایران فعالیت می‌کرد و از نهادهای وابسته به حکومت سابق بود از بین رفت و به دنبال آن در سال ۱۳۵۸، انجمن اسلامی پرستاری که نهادی ایدئولوژیک و ساخته حکومت جمهوری اسلامی بود در بیمارستان‌ها مستقر شد. این انجمن به سیاق سایر انجمن‌های فعال در ادارات و سازمان‌ها در سالهای اولیه انقلاب ، نقش تسویه کادر سازمانی از نیروهای وابسته به رژیم سابق و گروههای دگراندیش را بازی کرد. با این حال گزارشها نشان می‌دهد که با شروع جنگ ایران و عراق در سال ۵۹، به دلیل نیاز به نیروی پرستاری برای رسیدگی به مجروحان جنگی، از شدت این پاکسازی‌ها کاسته شد. در عین حال با تشکیل وزارت بهداشت و درمان آموزش پزشکی، در سال ۱۳۶۵ و ایجاد دانشکده‌های پرستاری و مامایی ، کیفیت آموزش پرستاری توسعه پیدا کرد. پس از جنگ و با پیگیری جامعه پرستاری، انجمن صنفی پرستاران به عنوان اولین تشکل صنفی پرستاری در سال ۱۳۶۹ شکل گرفت. برخی گزارشها دلایل شکل‌گیری این انجمن را که با حمایت دولت سازندگی شکل گرفت، می‌توان در دو بخش طبقه‌بندی کرد:
− سیاست بازسازی فضای سیاسی و اجتماعی از طریق فعالیت انجمن‌ها و تلاش دولت برای جلب حمایت صندوق بین‌المللی پول برای کمک به نوسازی ایران
− سازماندهی فعالیت‌های صنفی و تشکیلاتی پرستاران
در واقع در ابتدای شکل‌گیری این تشکل صنفی از یک سو اهداف حاکمیت در عرصه ملی و بین‌المللی تامین می‌شد و از سوی دیگر بخشی از بدنه پرستاری از پایگاهی برای پیگیری مطالبات صنفی و افزایش دانش تخصصی خود برخوردار شد.
ساختار تشکیلاتی و فعالیت‌های انجمن پرستاری
انجمن پرستاری ایران مجوز و پروانه فعالیت خود را از وزارت کشور دریافت کرده و اساسنامه آن نیز بر اساس اساسنامه تیپ وزارت کشور که مخصوص احزاب و انجمن‌های صنفی است، تنظیم شده است. رئیس این انجمن در بیش از یک دهه گذشته، «اصغر فتائی» بوده که دارای مدرک دکتری رشته پرستاری است. این انجمن تاکنون هشت دوره انتخابات برگزار کرده که آخرین دوره آن در سال ۹۵ با معرفی یک بازرس و ۷ نفر به عنوان اعضاء هیئت مدیره برگزار شده است. نکته جالب اینکه با وجود گستردگی جمعیتی پرستاران زن در بدنه پرستاری ، در ترکیب اعضاء هیات مدیره انجمن پرستاری ایران تنها یک زن حضور دارد و از این نظر با وضعیت سایر تشکل‌های صنفی پرستاری شباهت‌هایی دارد.
این انجمن که از طریق تشکیل شعب در برخی از استانها فعالیت‌های خود را گسترش داده و گفته می‌شود که ۴۵ هزار نفر عضو دارد، خود را به عنوان مجری برنامه های آموزشی کوتاه مدت حوزه سلامت معرفی کرده و در این زمینه با همکاری دانشگاه علوم پزشکی در تهران و سایر استانها برای تربیت پرستاران دوره‌های آموزشی برگزارمی‌کند. دوره‌های آموزشی این مرکز که در ۲۰ شهر دایر است، منحصر به آموزش رشته‌ها و تخصص‌های مرتبط با یکی از شاخه‌های درمان است و تکنسین داروخانه (نسخه‌خوانی)، دستیار دندانپزشکی، متصدی و پذیرش آزمایشگاه، فوریت‌های پزشکی، مراقب بیمار، امدادگری اورژانس،کمک بهیاری، سالمندیاری، پوست و مو و تربیت منشی مراکز درمانی را در برمی‌گیرد. این دوره‌ها عمدتا از طریق سایت این انجمن اطلاع‌رسانی می‌شود. این سایت علاوه بر فعالیت‌های آموزشی، برخی از اخبار و گزارشهای مربوط به انجمن و حوزه پرستاری را پوشش می‌دهد اما عمده محتوای آن به انتشار اظهارنظرهای رئیس این انجمن اختصاص یافته و کمتر اطلاعاتی از سازوکار اجرایی، فرآیندهای تشکیلاتی و نحوه هزینه‌کرد بودجه سالانه در آن موجود است. عدم شفافیت اطلاع‌رسانی تنها منحصر به انجمن پرستاری ایران نیست و اغلب تشکل‌های صنفی با چالش عدم شفافیت و پاسخگویی مواجه هستند، به نحوی که حتی دسترسی به اساسنامه فعالیت تشکلها در پایگاههای اطلاع‌رسانی آنها موجود نیست.
مواضع سیاسی و صنفی انجمن پرستاری ایران
انجمن پرستاری ایران از جمله تشکل‌هایی است که گرچه در گذشته رویکردهای اصلاح‌طلبانه را جهت‌گیری‌های سیاسی دنبال می‌کرده اما به نظر می‌رسد در سالهای اخیر با اتخاذ رویکرد محافظه‌کارانه به نقد سیاست‌های وزارت بهداشت در حوزه درمان می‌پردازد. همکاری و همراهی با برخی از طرح‌های آموزشی پرستاری با وزارت بهداشت در راه‌اندازی طرح‌های آموزشی، استقلال این انجمن را در پیگیری مطالبات صنفی تا حدودی خدشه‌دار کرده، هرچند که در حوزه آموزشی توانسته به برخی نیازهای شغلی افراد علاقه‌مند به حرفه پرستاری و حوزه درمان کمک کند.
نمونه‌ای از این تعامل و همکاری دو طرفه با مدیران وزارت بهداشت و درمان را می‌توان در نامه انجمن پرستاری ایران به حسن روحانی در مخالفت با استعفای قاضی‌زاده هاشمی وزیر سابق بهداشت دید. این انجمن در کمپینی که برای درخواست از رئیس جمهور برای مخالفت با استعفای قاضی‌زاده هاشمی برگزار شده بود شرکت کرده بود. در بخشهایی از نامه این کمپین خطاب به رئیس دولت دوازدهم آمده بود: پرسنل نظام سلامت در مشی انقلابی ورویکرد جهادی تلاش‌های خود نیز تأثیرپذیری زیادی از حضور و نوع مدیریت دکتر هاشمی داشته و دارند. لذا مستدعی است با مداخله به موقع و دلسوزانه جنابعالی در موضوع همکاری سازمان برنامه و بودجه برای رفع کمبودهای وزارت بهداشت از جمله مهمترین آن کمبود نیروی انسانی پرستاری که یکی از مهمترین درخواست های ایشان و ما پرستاران درسراسر کشور می باشد، موجبات همراهی بیشتر سازمان برنامه و بودجه با وزیر محترم فراهم آورید.”
حضور در همایش‌ها و جلسات وزارت بهداشت و کمیسیون بهداشت مجلس و صدور بیانیه‌ها و انتشار پیام‌هایی به مناسبت‌های مختلف سیاسی و مذهبی نیز نشان می‌دهد که به طور کلی این انجمن تلاش می‌کند کمتر اصطکاکی در رویکردها و شیوه فعالیت‌های خود با وزارت بهداشت داشته باشد. گزارشهای منتشر شده در سایت اطلاع‌رسانی انجمن پرستاری ایران همچنین حاکی از آن است که علاوه بر تعامل دوسویه با وزارت بهداشت، این انجمن تلاش می‌کند خود را همسو و همراه با آرمانهای حکومت ایران نیز نشان دهد و در همین راستا به مناسبت‌های مختلف مذهبی و سیاسی پیام‌هایی منتشر می‌کند. در عین حال انجمن پرستاری در امور صنفی نیز برخی مطالبات را دنبال می‌کند. از جمله :
− حمایت از سخت و زیان آور بودن شغل پرستاری
− مخالفت با شیوه اجرای طرح تحول سلامت و یکسویه‌نگری در اجرای آن به نفع پزشکان
− اعتراض به عدم اجرای تعرفه گذاری خدمات پرستاری
− مخالفت با طرح تربیت پرستار بیمارستانی
پیگیری این مطالبات از سوی انجمن پرستاری ایران، عمدتا در سطح نخبگان حوزه پرستاری و قالب مشارکت در کمپین‌های جمعی تشکل‌های صنفی و یا رایزنی با سیاستگذاران در این خصوص صورت می‌گیرد و کمتر وابسته به بدنه، بسیج نیروهای پرستاری و حمایت از اعتراضات و تجمعات صنفی این گروه‌هاست. این رویکرد تا حدی تاثیر خود را در میزان محبوبیت این انجمن در پیام‌ها و گفتگوهای ردوبدل شده در میان بدنه پرستاری گذاشته است. به نحوی که برخی از فعالان پرستاری با توجیه وابستگی این تشکل به بدنه مدیریتی وزارت بهداشت ، آن را فاقد استقلال و انگیزه کافی برای پیگیری فعالیت صنفی و تشکیلاتی در حوزه پرستاری می‌دانند.
جمع بندی وضعیت تشکل‌های صنفی پرستاری
“در حال حاضر به ازای هر هزار نفر جمعیت، کمتر از ۱.۵ پرستار داریم.” شاید همین نقل قول از سوی فعالان صنفی پرستاری برای درک بهتر آنچه در سالهای اخیر و به خصوص در هنگامه شیوع کرونا بر جامعه پرستاری کشور گذشته، کافی باشد تا دریابیم که مطالبات پرستاران با وجود ساعت‌های مداوم کار و حجم سنگین آن، قابل پیگیری است . پرستاران که در کنار کارگران و معلمان یکی از جریان‌سازترین جنبش‌های مطالبه‌گری یک دهه اخیر را راهبری کرده‌اند، همواره استثمار مضاعف، سلطه پزشک‌سالاری بر بدنه بهداشت و درمان کشور، نقض قوانین و مقررات مصرح حمایتی از پرستاران و گسترده شدن شکاف طبقانی در طی چهاردهه گذشته را دلیل اعتراضات صنفی خود می‌دانند. گرچه بسیاری از فعالان صنفی جامعه پرستاری معتقدند برآورده کردن این خواسته‌ها جز با تغییر رویکرد نظام بهداشت و درمان کشور، اجرای قوانین به حاشیه رانده شده در حوزه پرستاری و قدرتمند شدن تشکل‌های صنفی برای پیگیری مطالبات جمعی پرستاران ممکن نیست، اما مروری بر سه گزارش منتشر شده در تارنمای داوطلب نشان می‌دهد که در کنار این مطالبات، پرداختن به عملکرد تشکل‌های صنفی پرستاران نیز بسیار مهم است. با این حال بررسی عملکرد این تشکلها با چالشهای متعددی مواجه است.
عدم شفافیت در اطلاع‌رسانی در خصوص فعالیت‌ها، ساختار تشکیلاتی و فرآیندهای سازمانی و فقدان استراتژی برای بسیج مطالبات بدنه پرستاری از یک سو و همچنین عدم مرزبندی میان فعالیت صنفی و سیاسی از سوی دیگر، میزان اثربخشی این تشکلها برای پیگیری مطالبات صنفی پرستاران را تحت‌الشعاع قرار داده است. به همین دلیل به نظر می‌رسد در شرایط فعلی تبیین و شفاف‌سازی سازوکار تشکیلاتی، تجهیز و بروزرسانی پایگاه و شبکه‌های اطلاع‌رسانی تشکلها ، نیازسنجی از ظرفیت‌ها و خواست‌های بدنه پرستاری و پیگیری این مطالبات در سطح سیاست‌گذاریها به همراه گزارشدهی مستمر، کارویژه تشکل‌های صنفی پرستاری است.
در این میان شاید تغییر رویکرد این تشکلها از تلاش برای به دست‌گیری قدرت تا نیازسنجی از گروههای مختلف پرستاری و جلب اعتماد و همراهی بدنه، یا پیشبرد همزمان این دو رویکرد بر حسب ضرورت با یکدیگر؛ میتواند به قدرتیابی طیف‌های مختلف پرستاران برای پیگیری مطالبات خود کمک کند.
منبع: داوطلب
