بیژن روحانی – آب آمده است در زنده‌رود و صدایش در صدای شادی مردمی که ساعت‌ها برای استقبالش منتظر و روزها و ماه‌ها برای نبودنش نگران بودند گم شده‌است.
سال گذشته نیز پس از چندماه خشکی زاینده‌رود، جشنی به فرخنده‌گی جاری شدن آب در رودخانه برگزار شد. گویا این آیین جدیدی است که اصفهانی‌ها آن را ساخته‌اند؛ آیینی که حتی اگر ریشه در گذشته‌های دور نمی‌داشت، شایسته بود برای زنده شدن این رود زاینده آن را اختراع می‌کردند. جشن زنده‌رود، حتماً شایستگی مطالعات مردم‌شناسی را دارد. زاینده‌رود بستر مهمی برای شکل‌گیری و تکوین شهر اصفهان و اندیشه‌های شهرسازی آن بوده و هم اکنون نیز نقش مهمی در حیات اجتماعی شهر دارد. این پیوستگی طبیعت و تاریخ، به میراث زنده‌ای شکل داده است که نتیجه آن خلق لحظات شکوهمند و خودجوش مردمی در استقبال از بازگشت آب به بستر خشک رودخانه است: پاهایی که بر ترک‌های کف رودخانه می‌دود و پشت سرش آب خنک رد خشکی را از زمین پاک می‌کند.
بازگشت آب به زاینده‌رود به دنبال افزایش خروجی آب از سد زاینده‌رود صورت گرفته است. گرچه جشن فرخنده‌ی زاینده‌رود و عکس‌ها و فیلم‌های منتشر شده از آن در این روزها همگی شادی آفرین است اما این پرسش اساسی‌تر همچنان باقی می‌ماند که علت اصلی خشکی رودخانه در سال‌های اخیر چیست و آیا جاری کردن آب در بستر آن راه حلی موقتی است یا دائمی؟
خشکسالی و میزان بارندگی کم قطعاً یکی از عوامل مهمی است که در چندسال اخیر زاینده‌رود و دیگر منابع آبی در ایران از جمله دریاچه‌ها و تالاب‌ها را با مشکلاتی جدی روبه‌رو کرده است. به خشکسالی باید تغییرات آب و هوایی و افزایش عمومی دمای هوا را نیز اضافه کرد که سبب بیشتر شدن میزان تبخیر سطحی می‌شوند، اما در کنار این عوامل طبیعی، بسیاری از کارشناسان محیط زیست از عوامل انسانی و مدیریتی نیز در خشک شدن زاینده‌رود نام می‌برند. مواردی همچون تمرکز بیش از حد صنایع در استان اصفهان و تحمیل فشار بر منابع آبی از جمله بر زاینده رود، ندادن حق آبه زاینده‌رود و دادن بخشی از آب زاینده‌رود به استان‌های همجوار از جمله این عوامل است.آن‌چه بخش مهمی از کارشناسان محیط زیست بر آن اتفاق نظر دارند آن است که باید مشکلات فعلی زاینده‌رود را از طریق برطرف کردن مشکلات مدیریت آب در این استان و استفاده به اندازه از ظرفیت‌های موجود رودخانه برطرف کرد.
پیشتر مهدی بصیری، عضو هیئت علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان به خبرگزاری ایسنا اعلام کرده بود ممکن است بتوان ۵۰ درصد از خشکی زاینده‌رود را به خشکسالی و عوامل طبیعی مرتبط دانست، امابه گفته این کارشناس، پمپاژ آب از زاینده‌رود به استان چهارمحال و بختیاری نیز در سال‌های اخیر رشد فزاینده‌ای داشته است که باید کنترل شود. همچنین به گفته آقای بصیری، در گذشته چیزی حدود یک متر مکعب در ثانیه آب از زاینده‌رود به استان یزد انتقال داده می‌شد، اما این میزان در سال‌های اخیر به حدود سه برابر افزایش پیدا کرده است؛ آبی که به جز مصرف آشامیدنی مصارف صنعتی نیز دارد. از سوی دیگر بخشی از آب کاشان نیز اکنون از زاینده‌رود تامین می‌شود. در گذشته نظام بهره‌برداری از رودخانه‌ها بر اساس حق‌آبه‌ها و سهم‌آبه‌ها به درستی انجام می‌شد و اجازه پمپاژ آب داده نمی‌شد. همچنین توسعه خارج از ظرفیت حوزه زاینده‌رود از جمله توسعه صنعتی، کشاورزی و شهری نیز مصرف آب را افزایش داده و باعث کم آبی و خشکی زاینده‌رود شده است.
گرچه برخی انتقال آب از اصفهان به استان‌های دیگر را مسبب کم آبی زاینده‌رود می‌دانند، اما مسئولان استانداری چهارمحال و بختیاری معتقد هستند حق‌آبه زاینده‌رود به‌طور کامل از سوی این استان داده می‌شود و دلیل اصلی خشک شدن زاینده‌رود مدیریت غلط آب در استان اصفهان است. به گفته علی‌اصغر عنابستانی، استاندار چهارمحال و بختیاری، بخش زیادی از آب زاینده‌رود در شهرها و روستاهای ابتدای استان اصفهان برای کشت عظیم برنج مورد استفاده قرار می‌گیرد که محصول پرمصرفی است و در شرایط بحرانی آب کشت آن توجیه منطقی ندارد.
محمد درویش فعال و کارشناس محیط زیست نیز در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر گفته است چیدمان توسعه در استان‌های مختلف متناسب با توان بوم‌شناختی یا اکولوژیکی آنها طراحی نمی‌شود. به عنوان مثال صنایعی مانند سیمان و فولاد که به آب زیادی نیاز دارند باید در استان‌هایی مستقر شوند که دارای منابع آبی فراوان هستند، اما همواره بیلان و تراز آب در استان اصفهان منفی بوده و میزان برداشت آب بیش از میزان ذخیره شده بوده است. این فعال محیط زیست جاری شدن آب در بستر زاینده‌رود را یک مسکن موقتی برای بحران این رودخانه توصیف کرده است؛ مسکنی که نمی‌تواند چاره‌ای اساسی برای دردهای آن باشد.در این میان راه حل‌های مختلفی برای زاینده‌رود پیشنهاد شده است؛ راه حل‌هایی که برخی از آنها جنجال‌برانگیز نیز بوده است. یکی از این طرح‌ها که به اختلاف نظر عمیق و بحث‌های فراوان مخالف و موافق میان مسئولان استان چهارمحال و بختیاری، خوزستان و اصفهان و همچنین کارشناسان محیط زیست دامن زد، طرح انتقال آب بهشت‌آباد است؛ طرحی که مطابق آن قرار است آب از یکی از سرشاخه‌های رودخانه کارون در چهارمحال و بختیاری به حوضه زاینده‌رود منتقل شود تا این رودخانه از خشکی نجات یابد.
منتقدان معتقدند این طرح که بدون مطالعات کافی به تصویب رسیده است علاوه بر برهم زدن نظام طبیعی آب در منطقه باعث کمبود آب در خوزستان می‌شود و کشاورزی و صنعت را در این استان به مخاطره می‌اندازد. همچنین علاوه بر پرهزینه بودن چنین طرحی، به تالاب‌هایی مانند شادگان نیز فشار وارد خواهد شد.
به نظر می‌رسد آن‌چه بخش مهمی از کارشناسان محیط زیست بر آن اتفاق نظر دارند آن است که باید مشکلات فعلی زاینده‌رود را از طریق برطرف کردن مشکلات مدیریت آب در این استان و استفاده به اندازه از ظرفیت‌های موجود رودخانه برطرف کرد.
در همین زمینه: