مخاطبان زمانه در نظرسنجی درباره واکسن کرونا از یک سو به اعتماد گسترده‌شان به واکسن‌های فایزر ـ بیون‌تک و مدرنا اشاره می‌کنند و از سوی دیگر از بی‌اعتمادی به واکسنی می‌گویند که حکومت ایران درباره ساختنش در داخل تبلیغ می‌کند. هرچند این نظرسنجی پیش از سخنان علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی برگزار شد، پاسخ‌های اکثریت شرکت‌کنندگان در آن نشان از اختلاف نظر گسترده با عالی‌ترین مقام حکومتی ایران درباره واکسن کرونا «آمریکایی و انگلیسی» دارد. با وجود این، اکثریت در صورت شفافیت و اعتمادسازی کافی مشکلی با دریافت واکسن کرونا نخواهند داشت. مسأله این است: آیا شفاف‌سازی و اعتمادسازی رخ خواهد داد؟

نظرسنجی زمانه با عنوان «دردسرهای واکسن کرونا برای ایرانیان:‌ چه کسی مقصر است؟ شما چه اندازه اعتماد دارید؟» از پنج‌شنبه ۱۱ دی تا دوشنبه ۱۵ دی به شکل عمومی برگزار شد. ۳۱۳ تن به پرسش‌های این نظرسنجی به طور کامل پاسخ دادند که بیش از ۷۰ درصد آنها در داخل ایران سکونت داشتند. به دلیل عدم وجود تفاوت معنادار، گزارش پیش‌رو بر اساس پاسخ تمام شرکت‌کنندگان نوشته شده است.

تا کنون بیش از ۹۰ میلیون و ۷۸۰ هزار تن در سرتاسر جهان به کووید‌ـ‌۱۹ مبتلا شده اند و نزدیک به دو میلیون تن نیز جان‌شان را از دست داده اند. بحران اقتصادی ناشی از کرونا نیز بسیاری را به فقر و بیکاری کشانده است. همه‌گیری تبعیض و خشونت علیه اقلیت‌ها را در بسیاری از کشورها افزایش داده. در این شرایط، تولید واکسن‌های ضدکرونا امید را به بهبود شرایط زنده کرده است.

اما نظریه‌های توطئه منتشرشده درباره واکسن‌های کرونا از یک سو و گره‌خوردن مسأله واکسن و کرونا با سیاست از سوی دیگر، باعث شده جمعیت قابل توجهی در کشورهای مختلف جهان اعتماد به واکسینانسیون را از دست بدهند.

بیش از ۷۸ درصد پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی زمانه می‌گویند که به واکسن‌های فایزر‌ـ‌بیون‌تک بیش از هر واکسن دیگری اعتماد دارند. نزدیک به ۱۳ درصد اما در میان کسانی هستند که به هر گونه واکسن کرونا بی‌اعتمادند.

تا کنون واکسن‌های مختلفی برای ویروس جدید کرونا تولید شده اند یا در مراحل نهایی تولید قرار دارند. واکسن فایزر ــ بیون‌تک و واکسن مدرنا با تأثیرگذاری نزدیک به ۹۵ درصد و با تکنولوژی mRNA تهیه شده اند.

بر اساس آخرین پژوهش‌ها،‌ واکسن فایزر در برابر نسخه‌های جهش‌یافته ویروس کرونا ــ‌ که نخستین بار در بریتانیا و آفریقای جنوبی مشاهده شده اند ــ مقاوم است. واکسن مدرنا نیز تا دو سال می‌تواند بدن را در برابر ویروس مصون نگه دارد.

با وجود تأثیرگذاری بالا، شرایط نگهداری و حمل و نقل این واکسن‌ها به دلیل نیاز به درجه حرارت زیر صفر دشوار است.

واکسن‌های دیگر کرونا بر اساس روش‌های دیگر همچون روش ویروس تضعیف‌شده تهیه شده اند. دو واکسن چینی مربوط به شرکت‌های سینوواک و سینوفارم، واکسن بریتانیایی آکسوفرد ــ استرازنکا، دو واکسن روسی اسپوتنیک و اپیواک، و کواکسین هند در این زمره هستند. این واکسن‌ها در کشور محل ساخت و یا چندین کشور دیگر برای مصرف تأیید شده اند. از جمله واکسن شرکت سینوفارم چینی که امارات، بحرین و مصر از جمله کشورهایی هستند که آن را تأیید کرده اند.

در میان پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی زمانه، تنها کمی بیش از ۱ درصد به واکسن‌های چینی و روسی به اندازه فایزر و مدرنا اعتماد دارند که به خاطر قرارگرفتن در دامنه خطای نظرسنجی، قابل چشم پوشی است. اعتماد به تمام واکسن‌ها نیز تنها از سوی شش درصد مخاطبان انتخاب شده.

فایزر تقریباً به شکلی جهانی برای مصرف تأیید شده (از سمت سازمان بهداشت جهانی، اتحادیه اروپا، ایالات متحده آمریکا، کانادا، مکزیک، عربستان سعودی، ….) اما ایرانیان به خاطر سخنان رهبر جمهوری اسلامی از آن محروم خواهند ماند. مدرنا نیز در اتحادیه اروپا و کانادا و ایالات متحده و اسرائیل برای مصرف تأییدیه گرفته است.

علی خامنه‌ای اخیراً در یک پیام ویدئویی واردات واکسن کرونای تولید شرکت‌های آمریکایی و بریتانیایی را ممنوع اعلام کرد. واکسن فایزر ساخت مشترک آمریکا و آلمان، واکسن آمریکایی مدرنا، و واکسن آکسفورد ــ استرازنکا با این فرمان حکومتی راهی به ایران نخواهند یافت. دو مورد اول که با استفاده از فناوری mRNA تولید شده اند، بیشترین اثرگذاری را دارند. فرمان علی خامنه‌ای خشم بسیاری را برانگیخت و شماری از متخصصان علوم پزشکی را به واکنش واداشت.

👈🏽 بیشتر بخوانید:‌ جدال بر سر ولایت‌پذیر شدن واکسن کرونا

بی‌اعتمادی: از رأس هرم قدرت تا دل جامعه

متخصصان بی‌اعتمادی به واکسن را یک خطر جدی در مسیر مقابله با همه‌گیری کرونا می‌دانند؛ به‌ویژه در فضایی که نظریه‌های توطئه دراین‌باره از تریبون‌های زیادی ــ رسمی و غیررسمی ــ منتشر می‌شوند.

به همین دلیل، زمانه از مخاطبان پرسید که آنها تا چه حد به وجود توطئه‌های سیاسی در پس کرونا و واکسن کرونا باور دارند.

در مورد خود همه‌گیری کرونا، بیش از ۲۸ درصد «تا حدی» و بیش از ۱۸ درصد به طور قطع به توطئه سیاسی در پس همه‌گیری باور دارند: یعنی حدود ۴۶ درصد مشارکت‌کنندگان در نظرسنجی.

در برابر، اندکی بیش از ۴۵ درصد می‌گویند به وجود توطئه سیاسی ابداً باور ندارند. ۸ درصد هم گفته اند که خبرها در این مورد را دنبال نکرده اند.

در مورد واکسن کرونا، درصدها تقریباً مشابه است و اندکی بالاتر. ۲۲ درصد به وجود توطئه باور دارند و ۲۶ درصد هم «تا حدی»‌ توطئه سیاسی در پس واکسن کرونا می‌بیند: ۴۸ درصد از کل مشارکت‌کنندگان.

در مقابل، ۴۴,۵ درصد می‌گویند باور ندارند و ۷ درصد هم اخبار در این مورد را دنبال نکرده اند.

در این شرایط شفافیت و اعتمادسازی مهم‌ترین وظیفه رهبران سیاسی است اما در جمهوری اسلامی، رأس هرم قدرت خود به پراکندن تئوری توطئه روی آورده.

کرونا در بسیاری از کشورها سیاسی شد. در ایالات متحده،‌ ترامپ و حامیان او ابتدا کرونا را «حقه دموکرات‌ها» خواندند، از آن به عنوان ویروس “چینی” نام بردند و سپس با تمهیدات مقابله با آن به ویژه زدن ماسک به مخالفت پرداختند. ترامپیست‌هایی که نظریه‌های توطئه رواج می‌دادند، به ویژه جنبش آنلاین «کیو آنون»، کرونا را به شبکه‌های اینترنت پرسرعت جی‌ـ‌۵، توطئه ثروتمندانی همچون بیل گیتس یا جورج سورس، یا حتی یک بحران خیالی ساخته دست نخبگان «گلوبالیست» معرفی کردند. واکسن کرونا نیز در همین گفتارها به چیزی مایه هراس بدل شد.

در ایران نیز محافظه‌کاران تندرو حامی جمهوری اسلامی در نظریه‌های توطئه کم نگذاشتند: از جنگ بیولوژیک با نظام تا تمهیدی برای تضعیف اسلام، همه این سخنان کذب منتشر می‌شد. واکسن نیز بی‌نصیب نمانده است.

علی خامنه‌ای در سخنرانی‌اش درباره واکسن به نظریه‌های توطئه‌ای بها داد که بارها از سوی متخصصان رد شده است. هرچند رهبر جمهوری اسلامی اقتدارش را به هم‌آوردطلبی و دشمنی با غرب و به‌ویژه ایالات متحده گره زده، دست برقضا منشاء این تئوری‌های توطئه در میان برتری‌طلبان سفیدپوست و نئونازی‌های خود آمریکاست.

اگر سخنان خامنه‌ای شوکه‌کننده بود، به هیچ‌وجه غافلگیرکننده نبود؛ او پیشتر نیز در ابتدای همه‌گیری کرونا با این ادعا که از «ژنتیک ایرانی جاسوسی می‌کنند»، جلوی حضور تیم متخصصان سازمان جهانی بهداشت در ایران را گرفت. گفتار ناسیونالیستی رهبر جمهوری اسلامی به همین دلیل با گفتار ناسیونالیستی نئونازی‌ها و دیگر حامیان نظریه‌های توطئه درباره واکسن نزدیک است.

رهبر جمهوری اسلامی گفت که واکسن برای «امتحان» روی ملت‌های دیگر تولید شده. این تئوری توطئه از جنبش راست افراطی آنلاین «کیو انون» بیرون زد که می‌گفتند واکسن کرونا برای آزمایش‌های زیست‌شناختی روی بدن انسان‌ها درست شده. برای این گروه از نژادپرستان، یهودی‌های میلیاردر با واکسن به دنبال تضعیف نژاد سفید بودند و برای خامنه‌ای، «دشمنان» از طریق واکسن به دنبال تضعیف جمهوری اسلامی هستند.

تئوری توطئه دیگری در همین راستا که می‌گوید واکسن‌های فایزر و مدرنا «ژن»‌های انسان را تغییر می‌دهند یا میکروروبات‌ها را برای نظارت دائم بر همه شهروندان داخل بدن ما می‌فرستند، در ایران بازتاب داشته اما سرتاسر نادرست و کذب است. واکسن با تکنولوژی mRNA در ژنتیک انسان ادغام نمی‌شود یا آن را دستکاری نمی‌کند بلکه با تحریک سلول‌ها به ساختن یک پروتئین خاص باعث ایجاد پاسخ ایمنی در آنها نسبت به ویروس می‌شوند. دیگر واکسن‌ها با واردکردن ویروس تضعیف‌شده چنین کاری می‌کنند.

تلاش‌های ایران و بی‌اعتمادی مخاطبان

ایران از خرید واکسن کرونا ناتوان بوده. محدودیت‌های مالی و بانکی ناشی از تحریم‌های ایالات متحده و نیز عدم ‌عضویت ایران در گروه ویژه اقدام مالی (FATF)، مانع از نقل و انتقال پول برای خرید واکسن شده است.

سیما سادات لاری، سخنگوی وزارت بهداشت پیش از این اعلام کرده بود که ایران با پرداخت ۵۲ میلیون دلار، از طریق کواکس مقادیری واکسن ضدکرونا را که برای واکسیناسیون ۱۰ میلیون نفر از جمعیت ایران کفایت می‌کند پیش‌خرید کرده است. اما عبدالناصر همتی، رئیس کل بانک مرکزی ایران اعلام کرد که ایران نتوانسته است از محل ذخایر ارزی مسدودشده‌اش در کره جنوبی  مبلغ لازم در کره جنوبی مبلغ لازم برای پیش‌خرید واکسن  را به کواکس پرداخت کند. مقام‌های پزشکی دیگر هم گفته بودند که به دلیل دشواری نگهداری و حمل و نقل فایزر، خرید آن اساساً در دستور کار ایران نیست.

اما در سوی دیگر،‌ نابرابری ساختاری در توزیع واکسن یک دلیل دیگر نرسیدن آن به ایران است. ایران در این زمینه از دیگر کشورهای به اصطلاح «در حال توسعه» استثناء نیست.

«ائتلاف واکسن مردم» که سازمان‌هایی همچون اکسفام و عفو بین‌الملل و فرانت‌لاین ایدز آن را تشکیل داده‌اند، در گزارشی اعلام کردند که سال آینده نیز ۹۰ درصد جمعیت ۶۷ کشور فقیر دنیا به واکسن دسترسی نخواهند داشت.

کشورهای شمال جهان آن قدر واکسن خریده‌اند و انبار کرده‌اند که می‌توانند کل جمعیت‌شان را سه بار واکسیناسیون کنند.

اگر کانادا با دُزهایی که خریداری کرده می‌تواند جمعیت‌اش را پنج‌بار واکسیناسیون کند، بسیاری از کشورهای فقیر سال آینده برای تزریق واکسن به کارکنان بخش خدمات و کارگران شغل‌های اساسی دُز کافی نخواهند داشت.

👈🏽 بیشتر بخوانید: ۲۰۲۱ در پرتوِ واکسن کرونا: افزایش نابرابری، تشدید کنترل

پس از انتشار این اخبار فعالان و کاربران شبکه‌های اجتماعی با استفاده از هشتگ «#واکسن_بخرید» از مسئولان کشور درخواست کرده‌اند که هرچه سریع‌تر برای واکسن خارجی اقدام کنند. با وجود این، پاسخ جمهوری اسلامی اعلام ساخت مستقل واکسن و نیز سخنان رهبرش بود که ورود واکسن آمریکایی و بریتانیایی را ممنوع کرد.

اکثریت مطلقی برابر ۸۵ درصد مشارکت‌کنندگان در نظرسنجی مقصر اصلی در نبود واکسن در ایران را «کلیت جمهوری اسلامی به خاطر عملکردش» می دانند.

نزدیک ۱۰ درصد آمریکا را به خاطر تحریم‌ها مسئول می‌شمرند و شمار کسانی که سیستم نابرابر جهانی را مقصر می‌دانند، کمتر از محدوده‌ی خطای نظرسنجی و تنها ۲,۵ درصد است.

در پی سخنان خامنه‌ای بلافاصله محمدحسن قوسیان مقدم، سخنگوی جمعیت هلال احمر اعلام کرد دریافت ۱۵۰ هزار دوز واکسن کرونا شرکت فایزر از خیریه‌های آمریکایی منتفی شد:

«پیش از این چند انجمن خیریه در کشور آمریکا بنا داشتند ۱۵۰ هزار واکسن کرونا (شرکت فایزر) در اختیار جمعیت هلال احمر قرار بدهند که البته آن هم صرفاً توافق اولیه بود و موضوع قطعی نشده بود که با توجه به صحبت‌های مقام معظم رهبری این موضوع متنفی است.»

اکنون هلال احمر گفته که از «کشورهای شرقی» واکسن می‌خرد:‌ هندوستان، چین، یا روسیه. کوبا نیز در حال توسعه مشترک یک واکسن کرونا با ایران است که آزمایش‌های آن به دلیل شمار اندک مبتلایان به کووید‌ـ‌۱۹ در کوبا در ایران انجام شده.

محمدرضا  ظفرقندی رئیس سازمان نظام پزشکی دوشنبه 22 دی اعلام کرد که «حدود دو میلیون واکسن کرونا از منابع مختلف تا قبل از عید وارد کشور شود زیرا تولید واکسن در کشور و تولید مشترک واکسن با کوبا به زمان بیشتری نیاز دارد.»

مخاطبان زمانه اما به تلاش‌های ایران چه در ساخت واکسن و چه در خرید واکسن بی‌اعتمادند.

۷۵ درصد مخاطبان می‌گویند به واکسن ساخت ایران اعتماد نخواهند کرد. تنها ۱۰ درصد به آن اعتماد دارند و ۱۵ درصد بقیه نیز هنوز تصمیمی نگرفته اند و گزینه «هنوز نمی‌دانم» را برگزیده اند.

زمانه از مشارکت‌کنندگان در نظرسنجی پرسید که در چه صورتی به واکسن ساخت ایران یا خرید ایران اعتماد خواهند کرد؟ نیمی از شرکت‌کنندگان گفته اند در هیچ صورتی اعتماد نخواهند کرد و واکسن نخواهند زد، ۸ درصد گفته اند در هر صورت به واکسن اعتماد خواهند کرد. ۲۱ درصد نیز خواسته اند که مسئولان و رهبران ایرانی داوطلب شوند و در برابر دیدگان عموم واکسن را تزریق کنند. ۲۱ درصد دیگر هم گفته اند که توصیه فعالان اجتماعی و چهره‌های علمی درون کشور برای اعتماد آنها به واکسن کافی است.

ایران توانایی ساختن برخی واکسن‌ها به صورت بومی را دارد، هرچند در مورد واکسن کرونا با کمبود جدی امکانات و تجربه رویارو است. مدیران ارشد سازمان نظام پزشکی در نامه‌ای به رئیس‌جمهوری گفته اند که نباید واکسن کرونا را سیاسی کرد و بر نیاز ایران به خرید آن تأکید کرده اند.

ظفرقندی رئیس سازمان نظام پزشکی دوشنبه بر خلاف سخنان خامنه‌ای تأکید کرد که واکسن آکسفورد ــ استرازنکا خریداری خواهد شد. البته او گفت که این واکسن تولید سوئد است و «فقط مطالعات آن در انگلیس انجام شده» که نقض سخنان مقام رهبری نباشد.

هرچند نظرسنجی‌های زمانه بازتابی از سرتاسر جامعه ایران نیستند، اما رقم ۵۰ درصد بی‌اعتمادی به واکسنی که ایران به هر نحوی تهیه خواهد کرد، در همین جامعه آماری محدود، بسیار بالاست. بی‌اعتمادی به رهبران سیاسی جمهوری اسلامی جای شگفتی ندارد، با وجود این نباید از یاد برد اگر رهبران سیاسی جمهوری اسلامی در حال سیاسی‌کردن کرونا و واکسن آن هستند، واکنش جامعه مدنی باید برخلاف آن باشد. اپوزیسیون نیز باید بتواند سلامت مردم را در صورت ارائه واکسنی معتبر و تأیید آن از سوی متخصصان معتبر، ارجحیت دهد.

اگر ۵۰ درصد مردم به واکسن کرونای تهیه‌شده به دست رهبران ایران اعتماد ندارند، درصد مشابهی به طور کلی می‌گویند که واکسن ضد کرونا در صورت تأیید مراجع بهداشتی معتبر امنیت کافی دارد. ۱۴ درصد نیز معتقدند که خطر اصلی ویروس کرونا است و خطرات تزریق واکسن اهمیت کمتری دارد. با این وجود، ۲۶ درصد نسبت به عوارض جانبی واکسن نگران هستند و ۴ درصد هم نگران اینکه چه چیزی وارد بدن‌شان می‌شود.

این نتایج در هر صورت نشان می‌دهد که مردم در صورت شفافیت و اعتمادسازی کافی مشکلی با دریافت واکسن کرونا نخواهند داشت. مسأله این است: آیا شفاف‌سازی و اعتمادسازی رخ خواهد داد؟ جامعه مدنی ایران و مخالفان حکومت در این میان چه خواهند کرد؟

نظرسنجی‌های آینده

پنل نظرسنجی زمانه هم‌زمان با روز جهانی آزادی مطبوعات سال جاری (سوم مه) راه‌اندازی شد. زمانه تاکنون ۲۲ نظرسنجی برگزار کرده است.

رساندن صدای شما بدون کم‌و‌کاست در مورد مسئله‌های اساسی کشور وظیفه ماست و پنل نظرسنجی زمانه در همین راستا راه‌اندازی شده است. به همین دلیل از شما خواهش می‌کنیم که برای شرکت در نظرسنجی‌های آینده و نیز برای پیشنهاد موضوعات مورد نظرتان برای نظرسنجی در پنل ما عضو شوید. برای عضویت در پنل کافی است به چند سوال در این لینک پاسخ دهید. اطلاعات شما به صورت امن و ناشناس ذخیره خواهند شد و در اختیار هیچ طرف دیگری قرار نخواهد گرفت. پس از عضویت در پنل، در هر نظرسنجی ایمیلی با لینک آن برای شما فرستاده خواهد شد. توضیحات بیشتر در: به پنل نظرسنجی “زمانه” بپیوندید

برای ارتباط با پنل نظرسنجی از ایمیل روبرو استفاده کنید: [email protected]

در همین زمینه:

اکثریت پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی زمانه: مشکل اصلی در مقابله با کرونا «پنهانکاری و دروغگویی»‌ است