«زمانه» در طی سال‌ها همیشه پوشش خبرها و گزارش‌های زیست‌محیطی و تحولات مربوط به تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایش زمین را یکی از اولویت‌های خود قرار داده است. در این مطلب مروری بر پوشش محیط زیست در سال ۲۰۲۰ میلادی خواهیم داشت.
۲۰۲۰ با آتش‌سوزی‌های گسترده و همه‌گیری ویروس جدید کرونا آغاز شد. هرچند قرنطینه‌ها در سرتاسر دنیا کاهش موقت آلودگی هوا و انتشار گازهای کربنی را به همراه داشت، میزان گازهای گلخانه‌ای در جو کماکان افزایش یافت و رکورد زد. خشکسالی‌ها و کاهش باران ادامه یافت. آتش‌سوزی‌های جنگل‌ها و مراتع از آمریکای شمالی تا آمازون تا ایران و استرالیا وحشت‌آفرین بود، همان‌طور که سیل‌های شدید و طوفان‌های ویرانگر و دیگر پدیده‌های حاد آب‌و‌هوایی. میزان یخ شمالگان و جنوبگان کاهش یافت، جانوران بیشتری در معرض انقراض قرار گرفتند، و فهمیدیم که غول خفته اقیانوس منجمد شمالی با ذخایر انبوه متان بیدار شده است.
همه اینها و بسیاری موارد دیگر حاصل تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایش زمین به دست انسان بود. دهه ۲۰۲۰ میلادی تنها فرصت بشریت برای مقابله موثر با فاجعه اقلیمی پیش روست. آیا پس از پایان نخستین سال آن، دیگر به فکر فاجعه خواهیم بود؟
۱ دسامبر ۲۰۱۹ و در آستانه آخرین اجلاس اقلیمی برگزارشده سازمان ملل، آنتونیو گوترش چنین هشدار داد: «نقطه بی‌بازگشت دور نیست، در چشم‌انداز است و با سرعت کامل به ما نزدیک می‌شود. ده‌ها سال است که نژاد بشر با سیاره در جنگ بوده و کره زمین نیز پاسخ داده است. ما باید به جنگ خود با طبیعت پایان دهیم.»
دبیرکل سازمان ملل با انتقاد از دولت‌ها افزود: «آنچه وجود ندارد، اراده سیاسی است.»
هشدار گوترش موثر نیفتاد. کمی بعدتر از آن اجلاس ۲۵ تغییرات اقلیمی ملل متحد بدون نتیجه مشخصی پایان یافت. قرار شد COP۲۶ در سال بعد در اسکاتلند به نشست حیاتی‌ای بدل شود که قرار است از آخرالزمان اقلیمی جلوگیری کند. پنل متخصصان اقلیمی سازمان ملل ۲۰۱۸ هشدار داده بودند که در صورت عدم اصلاحات رادیکال تا پایان دهه کنونی، همه تأثیرات ویرانگر تغییرات اقلیمی تا ۲۰۴۰ یعنی در طی زندگی ما به وقوع خواهد پیوست.
با این وجود، سازمان ملل برای ۲۰۲۰ یک کنوانسیون جدید زیست‌محیطی تشکیل داد: کنوانسیون تنوع زیستی. کمی بعدتر الیزابت ماروما مرما رئیس این کنوانسیون در آستانه نشست مجمع جهانی اقتصاد در داووس به رهبران کشورها هشدار داد که اگر در سال جاری برای مقابله با روند انقراض جانوران به نتیجه‌ای نرسند، انسان در «جهانی خالی» خواهد زیست ــ یا در واقع، قابلیت زیستن را از کف خواهد داد. ۲۰۱۹ دانشمندانی از سرتاسر جهان هشدار داده بودند که اکنون نرخ تخریب طبیعت و جاندارانش بین ۱۰ تا ۱۰۰ برابر بیشتر از متوسط آن در ۱۰ میلیون سال گذشته است و انسان‌ها عاملان اصلی ششمین عصر انقراض انبوه جانوران در تاریخ سیاره هستند. دلیل اصلی: مداخله بشر در طبیعت و گرمایش جهانی زمین به علت انتشار گازهای گلخانه‌ای.
👈🏽 عصر انقراض: انسان آینده شاید در سیاره‌ای خالی زندگی کند
یک ژانویه فاجعه‌بار
۲۰۲۰ به همه ما نشان داد که برای دیدن عواقب تغییرات اقلیمی بر زندگی همه جانوران از جمله انسان، لازم نیست منتظر بمانیم. ابتدای سال ۲۰۲۰ آسمان در استرالیا بر اثر آتش‌سوزی‌های طبیعی قرمز شد: اتفاقی که قرار بود پس از آن هم چند بار دیگر در نقطه‌های مختلف جهان تکرار شود.
آتش‌سوزی‌های گسترده استرالیا میلیون‌ها هکتار را سوزاند، یک میلیارد حیوان را تحت تأثیر قرار داد و نیم میلیارد حیوان را از پای درآورد، و رشد اقتصادی استرالیا را ۰,۲ کاهش داد. همزمان استرالیا در میان کشورهای پیشرفته از نظر انکار تغییرات اقلیمی پیشتاز است و به گزارش گروه شفافیت اقلیمی، از نظر مقابله با این تغییرات در میان بدترین‌هاست.
ابتدای ۲۰۲۰ مشخص شد که ۲۰۱۹ پس از ۲۰۱۶ داغ‌ترین سال ثبت‌شده بر زمین بود و از نظر درجه حرارت دریاها، گرم‌ترین سال رکوردها. با گرمترشدن آب، امکان جذب حرارت در اقیانوس‌ها کمتر می‌شود و روند گرمایش سریعتر. گزارشی در روزهای پایانی ۲۰۱۹ از کاهش سریع سطح اکسیژن اقیانوس‌ها خبر می‌داد. سطح اکسیژن در اقیانوس‌ها به طور متوسط دو درصد کاهش یافته است، اما میزان اکسیژن و از دست رفتن آن در همه‌جا یکسان نیست. آب‌های آزاد در برخی مناطق استوایی بین ۴۰ تا ۵۰ درصد از اکسیژن خود را از دست داده اند.
از دست رفتن این میزان اکسیژن می‌تواند چرخه طبیعی عنصرهایی همچون نیتروژن و فسفر را در سطح سیاره به خطر بیندازند. این عناصر برای بقای حیات بر زمین ضروری هستند.
اما این تنها اثر گرمایش جهانی زمین بر اقیانوس‌ها نیست. با افزایش گاز گلخانه‌ای دی‌اکسیدکربن در اتمسفر، میزان جذب آن در آب‌ها نیز افزایش می‌یابد و به اسیدی‌ترشدن دریاها می‌انجامد. بالارفتن میزان اسیدیته اما می‌تواند پوسته سخت جاندارانی همچون صدف و خرچنگ و میگو را تحلیل ببرد و آنها را در معرض نابودی قرار دهد. دانشمندان این اثر تغییرات اقلیمی را «پوکی استخوانِ دریا» (استئوپروز دریا) خوانده‌اند.
گرمایش جهانی به ذوب یخ‌ها و افزایش سطح آب دریاها نیز انجامیده است. هرچند گرمایش دریاها به خودی خود باعث افزایش حجم آب می‌شود و به گفته دانشمندان، حدود یک سوم افزایش سطح آب دریاها به دلیل این انبساط است.
همزمان با آغاز سال ۲۰۲۰ میلادی و پایان دی ۹۸، بارندگی‌های کم‌سابقه به سیلی شدید در استان سیستان و بلوچستان ایران راه برد. روح الله سرگزی، معاون ستاد مدیریت بحران استانداری سیستان و بلوچستان اعلام کرد بارندگی‌ها در ۲۰ سال اخیر سابقه نداشته. برخی روستاها ۴ تا ۸ متر زیر آب فرو رفتند.
👈🏽 بسیاری از روستاهای سیل‌زده بلوچستان هنوز شناسایی هم نشده‌اند ــ گفت‌و‌گو با یک فعال بلوچ
تأثیر ویرانگر تغییرات اقلیمی را ایرانی‌ها در ابتدای سال ۹۸ و با سیل فراگیر در ایران دیدند. ۲۵ استان از ۳۱ استان کشور به‌طور همزمان یا در فاصله زمانی کوتاه دچار سیل شدند و ۲۳۵ شهر و چهار هزار و ۳۰۴ روستا تحت تأثیر خسارات سیل قرار گرفتند. همچنین در جریان این سیلاب‌ها ۷۶ تن کشته و یک‌هزار تن زخمی شدند. آن زمان آرمیدا آلیس‌جابانا، معاون دبیرکل سازمان ملل در آیین افتتاحیه نخستین مجمع نوآوری آسیا و اقیانوسیه در سالن اجلاس تهران با اشاره به سیل ابتدای سال ۹۸ شمسی در ۲۵ استان ایران گفته بود که چنین حوادثی به دلیل بحران اقلیمی ناشی از گرمایش زمین در غرب آسیا تکرار خواهند شد و خطر بلایای طبیعی از «تاب‌آوری» ایران و دیگر کشورهای منطقه (یعنی میزان توان و تحمل نظام‌مند حکومت‌ها برای مقابله با آنها) فراتر رفته است. سیل بلوچستان در ابتدای ۲۰۲۰ تذکری دیگر در این باره بود.
انستیتو منابع جهانی (World Resources Institute)، یک گروه پژوهشی بین‌المللی امسال گزارش داد که تا سال ۲۰۳۰ میلادی، شمار سیل‌زدگان جهان دو برابر خواهد شد و ۱۴۷ میلیون تن در جهان در معرض آسیب‌های ناشی از سیل قرار خواهند داشت. وضعیت تا ۲۰۵۰ از این هم بدتر خواهد شد و به نوشته گزارش، «عدد و رقم‌ها فاجعه‌بار خواهند بود.» گزارش تخمین زده است که تا ۲۰۵۰، ۲۲۱ میلیون تن در معرض خطر سیل قرار خواهند داشت و هزینه‌ی سالانه آن به ۱,۷ تریلیون دلار خواهد رسید.
همزمان با سیل در سیستان و بلوچستان، دو روز بارش برف شدید در پاکستان در ۱۴ ژانویه به مرگ دست‌کم ۴۱ تن انجامید. در همان حوالی، سیل سهمگینی در جنوب شرق برزیل هزاران تن را کشت و ۳۰ هزار تن را آواره کرد.
همزمان با این پدیده‌های حاد آب‌و‌هوایی تنها در ژانویه ۲۰۲۰ که کارشناسان ارتباط‌شان با تغییرات اقلیمی بشرساز را گوشزد می‌کردند، ثروتمندان و قدرتمندان به مجمع جهانی اقتصاد رفتند؛ جایی که یک موضوع اصلی بحث‌ها گرمایش زمین بود. گرتا تونبرگ، فعال نوجوان و سرشناس محیط زیست نیز به این اجلاس رفت: «من به گروهی از فعالان اقلیمی پیوستم که از شما، قدرتمندترین و پرنفوذترین رهبران سیاسی و کسب‌و‌کار جهان می‌خواهند دست به اقدام ضروری بزنید.»
در طی گردهم‌آیی نمایندگان نظام مبتنی بر مصرف‌گرایی، اندیشکده «اقتصاد چرخه» (Circle Economy) گزارش خود از مصرف بی‌رویه مواد خام را رونمایی کرد. گزارش نشان داد که بشر در مصرف سالانه مواد خام رکورد زده است: ۱۰۰ میلیارد تن در سال. با این وجود، بازیافت زباله‌ها و پسماند ناشی از این مصرف لجام‌گسیخته موثر نیست.
اما همان‌طور که فعالان محیط زیست پیش‌بینی می‌کردند، علی‌رغم هشدارها و فاجعه‌ها، خبر خوشی برای اقلیم از مجمع جهانی اقتصاد بیرون نیامد. در عوض، خود تونبرگ در پایان اجلاس نتیجه را چنین اعلام کرد: «قبل از اینکه به اینجا بیاییم، مطالباتی برای این مجمع جهانی اقتصاد داشتیم. قطعاً این مطالبات کاملاً نادیده گرفته شدند ولی ما هیچ انتظار دیگری هم نداشتیم. زیرا همان‌طور که گفتم، تا وقتی علم نادیده گرفته شود، فکت‌ها به حساب نیایند و با وضعیت فعلی به عنوان بحران برخورد نشود، رهبران جهان و رهبران دنیای کسب‌و‌کار می‌توانند چشم‌هایشان را بر وضعیت ببندند و تصور کنند که نباید هیچ کاری انجام بدهند، چون به پاسخگویی وادار نمی‌شوند.»
کمی بعدتر در مارس ۲۰۲۰ ائتلافی از گروه‌های زیست‌محیطی ایالات متحده در پژوهشی فاش کرد که ۳۵ بانک سرمایه‌گذاری بزرگ جهان از زمان امضای معاهده پاریس (دسامبر ۲۰۱۵) تا کنون بیش از ۲ تریلیون و ۶۶ میلیارد دلار در صنایع مربوط به سوخت فسیلی سرمایه‌گذاری کرده اند. بر اساس یافته‌های آنها، تنها در سال گذشته تأمین مالی شرکت‌هایی که به طور گسترده در حال توسعه استخراج سوخت فسیلی هستند، ۴۰ درصد افزایش یافته بود.
👈🏽 میلیاردرهای داووس و فاجعه اقلیمی: همه آنچه از پیش می‌دانستیم
فاجعه‌های بیشتر پدیدار می‌شوند
۹ فوریه ۲۰۲۰ یک قطعه یخ عظیم به اندازه مساحت شهر مشهد متعلق به یخچال طبیعی «جزیره آناناس» در غرب شبه‌جزیره جنوبگان جدا شد و فرو ریخت. همان‌طور که مطالعات متخصصان نشان می‌دهد، شبه جزیره جنوبگان سریعتر از سایر نقاط زمین در حال گرم شدن است. این منطقه به طور متوسط ۳ درجه گرم‌تر از ۵۰ سال پیش است. تقریباً ۹۰ درصد یخچال‌های ساحل غربی جنوبگان در ۵۰ سال اخیر افت مساحت قابل توجهی داشته اند.
آب‌شدن یخ‌ها سطح آب دریاها را بالا خواهد برد، شهرهای ساحلی و کشورهایی همچون مالدیو را زیر آب‌ها ناپدید خواهد کرد، و با تغییر گردش آب در سیاره به تغییرات اقلیمی شدید راه خواهد برد. در خود جنوبگان زمین، دانشمندان می‌گویند زیست‌بوم تغییر کرده و یک اکوسیستم جدید در آنجا به وجود آمده است.
در شمالگان، پیش‌بینی می‌شود که قطب شمال تا تابستان سال ۲۰۵۰ در برخی تابستان‌ها دیگر یخ نخواهد داشت. یخ با انعکاس نور خورشید جلوی گرم شدن بیشتر قطب شمال را می‌گیرد و حالا هر چه کمتر شود، گرمای قطب بیشتر خواهد شد.
در همان فوریه، جنگل‌های گیلان در شعله‌ها نابود می‌شد. ده‌ها هکتار جنگل در شهرستان‌های سیاهکل، آستارا، رودبار، فومن، تالش، رضوان‌شهر و رشت طعمه حریق شد و اطفای آن به دلیل نبود امکانات و بی‌توجهی دولتی و عمومی با دشواری صورت گرفت.
👈🏽 تداوم آتش‌سوزی در ده‌ها هکتار از جنگل‌های گیلان
فوریه و مارس ۲۰۲۰ همچنین مشخص شد که مدل‌های پیشین درباره تأثیرات تغییرات اقلیمی حتی خوش‌بینانه بوده اند. سه پژوهش در این دو ماه این نکته را اثبات کردند.
گروهی از دانشمندان در پژوهشی نشان دادند که سه چهارم آب‌های اقیانوس‌های جهان سرعت حرکت بیشتری به خود گرفته اند. بنا بر سناریوهای موجود برای پیامدهای گرمایش زمین، سرعت‌گرفتن بادها و امواج اقیانوس‌ها قرار بود آخر این قرن اتفاق بیفتد. دانشمندان این پدیده را که از ابتدای قرن بیست‌و‌یکم به طور خاص آغاز شده است، دردنمون دیگری از بحران اقلیمی جهانی می‌دانند. هنوز پیامدهای این پدیده دقیقاً مشخص نیست. اما می‌دانیم که چنین تغییر شگرفی در جریان آب اقیانوس‌ها می‌تواند الگوهای آب‌و‌هوایی را تغییر دهد و بازتوزیع حرارت را در سطح سیاره افزایش دهد.
گروهی دیگر از دانشمندان نیز در پژوهش دیگری اعلام کردند نقاط داغ تنوع زیستی، زیستگاه‌هایی که میلیون‌ها سال سرپناه دست‌نخورده جانداران باقی مانده‌اند، زیستگاه‌های بکری همچون کوه‌های آند، جنگل‌های گرمسیری کوئینزلند، و جنگل‌های گینه استوایی در معرض خطر شدید قرار دارند و جانورانی که در آنها می‌زیند، با گرمترشدن سیاره تحت فشار بیشتر قرار خواهند گرفت. متخصصان اقلیمی از یافته‌های این گزارش جدید شوکه شده‌اند. دیمین فوردهام، یکی از مولفان گزارش به روزنامه گاردین گفت: «امیدوار بودیم که دریابیم نقاط داغ تنوع زیستی در آینده هم اقلیم باثبات و پایداری خواهند داشت. اما این طور نبود.»
پژوهشگران و دانشمندانی از کشورهای مختلف جهان با بررسی جنگل‌های استوایی در آمریکای لاتین و آفریقا در پژوهشی دیگر زنگ خطری جدی را به صدا درآوردند: جنگل‌های استوایی، قطب‌های ذخیره کربن جو، می‌توانند در دهه‌های بعد به قطب‌های انتشار کربن در جو بدل شوند. این پدیده که یکی از اثرهای تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایش زمین است، بر اساس بدترین سناریوها قرار بود اواخر قرن رخ دهد.
👈🏽 بحران اقلیمی: جنگل‌های استوایی خاصیت جذب کربن را از دست می‌دهند
یک پژوهش جدید در اکتبر نشان داد که بخش قابل توجهی از جنگل‌های بارانی آمازون در نقطه تحولی بحرانی قرار دارند و ممکن است بر اثر تغییرات اقلیمی و بی‌توجهی به حفاظت از آنها در برابر صنعت چوب و آتش‌سوزی‌ها، به «گرم‌دشت» تغییر اقلیم دهند.
در ماه مه، پژوهشی بسیار نگران‌کننده نشان داد که اگر جلوی گرمایش جهانی گرفته نشود، جهان برای نزدیک به سه میلیارد نفر غیر قابل زندگی خواهد شد. نویسندگان این تحقیق پیش‌بینی کرده اند که احتمالا تا سال ۲۰۷۰، اغلب جمعیت جهان در شرایطی زندگی خواهند کرد که در آن دمای هوا برای زندگی انسان مطلوب نخواهد بود.
براساس این مطالعه، هوای به شدت گرم و شرایط طاقت‌فرسای آب و هوایی اکنون فقط در کمتر از یک درصد سطح کره زمین و غالبا در صحرای بزرگ آفریقا قابل مشاهده است، اما تا سال ۲۰۷۰ این شرایط ممکن است تا ۱۹ درصد سطح کره زمین را فراگیرد. این وضعیت شامل بخش عمده‌ای از شمال آفریقا، خاورمیانه، شمال آمریکای جنوبی، جنوب آسیا و بخش‌هایی از استرالیا خواهد شد.
ماه‌های مختلف سال جاری به نخستین یا دومین رده‌ها در گرم‌ترین ماه‌های ثبت‌شده از زمان ثبت رکورد بدل شدند: ژانویه، مه، سپتامبر گرم‌ترین ماه‌های رکورد ثبت‌شده بودند و فوریه، مارس، آوریل، ژوئیه، اوت و نوامبر هم دومین در رکورد.
ژوئیه سال جاری گرما در خاورمیانه رکورد زد. دمای هوا در بغداد به ۵۱,۸ درجه سانتیگراد و به این ترتیب رکود سال ۲۰۱۵ در پایتخت عراق با ۵۱ درجه سانتیگراد شکست. این بالاترین درجه دمایی است که در ۱۲۰ سال گذشته در این شهر اندازه‌گیری شده است. در دمشق با ۴۶ درجه سانتیگراد بالاترین درجه دمای هوا در ۱۲۰ سال گذشته به ثبت رسید. بیروت هم با ۴۵,۴ درجه سانتیگراد رکورد زد. در استان خوزستان نیز از دوشنبه ۶ مرداد دما در بیش از ۱۸ شهرستان استان به ۵۰ درجه و در شش شهرستان استان به بالای ۵۰ درجه رسید.
سپتامبر داغ امسال باعث شد که شمالگان به دومین رکورد نامیمون از نظر کمترین مساحت یخ برسد. رکورد اول ۲۰۱۲ و پس از یک فصل گرداب‌های گرم نامعمول رقم خورد که یخ‌ها را در هم شکست. آن زمان مساحت به حدود ۳,۴۱ میلیون کیلومتر رسید. در سال جاری، از آن گرداب‌ها خبری نبود، اما یک موج گرمایی شدید در روزهای ۳۱ اوت تا ۵ سپتامبر از سیبری شروع شد. در این شش روز، نرخ ذوب‌شدن یخ‌ها از هر زمان دیگری در تاریخ ثبت‌شده ۴۰ ساله ذوب یخ‌های شمالگان سریعتر بود.
در ۲۰۲۰ آتش‌سوزی‌ها در نقاط مختلف جهان، از جنگل‌های آمازون گرفته تا کوه کلیمانجارو و قطب شمال شدت گرفته بود.
در سپتامبر، صحنه‌های آخرالزمانی سرخ‌شدن آسمان در استرالیا این‌بار در ایالت‌های غربی آمریکا مشاهده شد. بیش از ۱۰۰ آتش‌سوزی در ۱۲ ایالت غربی ایالات متحده میلیون‌ها هکتار جنگل را سوزاند و ده‌ها تن را کشت.
ایالت کالیفرنیا در سال جاری داغ‌ترین روز تاریخ‌اش را در دره مرگ (Death Valley) با ۱۳۰ درجه فارنهایت (۵۴,۴ درجه سلسیوس) ثبت کرده بود.
در همان حوالی «موسسه اقتصاد و صلح» در سیدنی استرالیا در گزارشی نشان داد که رشد سریع جمعیت، نبود دسترسی به غذا و آب و افزایش موارد بلایای طبیعی بیش از یک میلیارد تن را طی سه دهه آینده با خطر آوارگی مواجه می‌کند. سال ۲۰۱۹، تغییرات اقلیمی و نزاع‌های منطقه‌ای سبب آوارگی حدود ۳۰ میلیون تن شد.
آتش‌سوزی‌های طبیعی در ایران نیز بی‌سابقه بود. علاوه بر آتش‌سوزی‌های گیلان در ابتدای سال، آتش‌سوزی‌ها در بسیاری نقطه دیگر کشور نیز گزارش شد. اواخر اردیبهشت آتش سوزی در جنگل‌های خائیز ــ بخشی از جنگل‌های زاگرس ــ در استان‌های کهگیلویه و بویراحمد و خوزستان آغاز شد . جنگل‌های دنا کمی بعدتر آتش گرفت . اوایل تیر بود که «کوه شب» هرمزگان در محاصره آتش قرار گرفت . مردادماه آتش به جان جنگل‌ها و مراتع سوسن در ایذه افتاد .
👈🏽 سوختن جنگل‌ها، زخم عمیق بر پیکر زاگرس
سیل هم در ایران ادامه یافت: خوزستان و هشت استان دیگر در آذر بار دیگر از بارندگی‌های شدید و زیرساخت‌های ناآماده برای مقابله با پدیده‌های حاد آب و هوایی که پس از این بارها تکرار خواهند شد، آسیب دیدند.
و پدیده نوظهور سال‌های گذشته که یک تأثیر جانبی تغییرات اقلیمی است، یعنی پدیده هجوم ملخ‌های صحرایی، امسال هم ایران را با دورنمای خطر برای امنیت غذایی مواجه کرد.
کرونا
همزمان با بروز آثار تغییرات اقلیمی، همه‌گیری کرونا نیز شدت گرفت و کشورهای بسیاری به قرنطینه وارد شدند. دانشمندان و متخصصان محیط زیست یادآور شدند که پیش از این گفته بودند با تخریب طبیعت، انسان خود را در معرض بیماری‌های جدید قرار می‌دهد. ماروما مرما دراین‌باره چنین توضیح داد:
« ما می‌دانیم که شیوع ویروس نیپا در اواخر دهه ۱۹۹۰ در مالزی، ناشی از آتش‌سوزی جنگل‌ها ، جنگل‌زدایی و خشکسالی بوده است که باعث شد تا خفاش‌های میوه‌ای، که ناقلان طبیعی ویروس هستند، از جنگل‌ها به مزارع حرکت کنند و کشاورزان را با ویروس آلوده کنند و به شیوع بیماری دامن زنند. از بین رفتن تنوع زیستی به عامل اصلی ظهور برخی از این ویروس‌ها تبدیل شده است. جنگل‌زدایی در مقیاس بزرگ، تخریب زیستگاه‌ها و تکه تکه شدن، تشدید کشاورزی، سیستم غذایی ما، تجارت حیوانات و گیاهان، تغییرات آب و هوایی انسان‌شناختی – همه اینها عامل محرک از بین رفتن تنوع زیستی و همچنین محرک بیماری‌های جدید است. دو سوم عفونت‌ها و بیماری‌های نوظهور اکنون از حیات وحش ناشی می‌شوند. پیامی که می‌گیریم این است که اگر از طبیعت مراقبت نکنیم، به حساب‌مان می‌رسد.»
با شیوع کرونا، «چارچوب پیمان‌نامه سازمان ملل در تغییر اقلیم» (UNFCCC)، نهاد مسئول پیگیری تغییرات اقلیمی سازمان ملل متحد در بیانیه‌ای آنلاین اعلام کرد که اجلاس آتی تغییرات اقلیمی جهانی به دلیل شیوع ویروس جدید کرونا به تعویق خواهد افتاد. بیست‌و‌ششمین نشست تغییرات اقلیمی سازمان ملل (COP۲۶) قرار بود روزهای ۹ تا ۱۹ نوامبر سال جاری در گلاسکو اسکاتلند، در بریتانیا برگزار شود. این نشست اکنون به سال ۲۰۲۱ موکول شده است.
هرچند بروز همه‌گیری کرونا به دخالت بشر در طبیعت مربوط دانسته شد، همه‌گیری بهانه‌ای به دست انکارگران تغییرات اقلیمی و دیگر بازیگران بی‌توجه به آن داد تا مقررات زیست‌محیطی را هر چه بیشتر کنار بگذارند.
حمله به مقررات زیست‌محیطی و تعهدات اقلیمی را به بهانه شیوع بیماری کووید‌ـ۱۹ در جهان آغاز شد. دولت راست‌گرای دونالد ترامپ مقرراتی کلیدی همچون استانداردهای بهسوزی خودروها را لغو کرد. صنایع خودروسازی اروپایی نیز در نامه‌ای به کمیسیون اروپایی خواهان تسهیل در مقررات مربوط به انتشار کربن خودروها شدند. و ژاپن نیز نخستین اقتصاد بزرگ دنیا بود که انتهای مارس طرح کاهش ۲۶ درصدی گازهای گلخانه‌ای تا ۲۰۳۰ را ارائه کرد. فعالان محیط زیست این طرح را «شرم‌آور» خواندند و توکیو را متهم کردند که با ارائه آن در میانه بحران کرونا می‌خواهد از بررسی انتقادی بگریزد.
در ادامه اروپا نیز که نمایندگان پارلمان‌اش نوامبر گذشته اعلام کرده بودند «در اروپا و در سطح جهانی یک وضعیت اضطراری زیست‌محیطی و اقلیمی» در کار است و دسامبر «معامله سبز اروپایی» را برای مقابله با تغییرات اقلیمی به تصویب رساندند، مه ۲۰۲۰ گفت به دلیل کرونا طرح «معامله سبز» را ویرایش خواهند کرد تا دغدغه احیای اقتصادی پس از کووید‌ـ۱۹ در آن لحاظ شود.
حمایت از خودروسازی‌ها و شرکت‌های سوخت فسیلی در دوران کرونا در حالی صورت می‌گرفت که پژوهش‌ها نشان دادند آلودگی هوا ناشی از سوزاندن سوخت‌های فسیلی و خودروها به شکل چشمگیری تعداد موارد آلودگی به ویروس کرونا، مراجعه به بیمارستان و مرگ را افزایش می‌دهد.
برخی نیز هشدار دادند که پاسخ دولت‌ها به بحران کرونا، آیینه‌ای است از پاسخ آنها به بحران‌های اقلیمی پیش رو ناشی از گرمایش زمین: افزایش کنترل مرزها، بستن آنها، انحصار منابع، و سنگدل‌تر شدن.
👈🏽 خفاش‌ها و آدم‌ها: سیاست‌های همه‌گیری و ویروس جدید کرونا
👈🏽 برونو لاتور: آیا بحران کرونا تمرینی برای بحران آینده است؟
👈🏽 کشاورزی سرمایه‌دارانه و کووید ۱۹: یک ترکیب مرگبار
حیوانات می‌میرند
بر اساس گزارشی که ۲۰۲۰ توسط صندوق جهانی‌حیات‌وحش (WWF) منتشر شد، از سال ۱۹۷۰ تا کنون در میان ۲۰ هزار پستاندار، پرنده، دوزیست، خزنده و ماهی از گونه‌های مختلف به طور متوسط ۶۸ درصد کاهش جمعیت رخ داده است. این گزارش را گروهی از دانشمندان بین‌المللی هر دو سال منتشر می‌کنند. در گزارش پیشین، کاهش جمعیت جانوران ۶۰ درصد بود.
دانشمندان دربنیاد جهانی مهاجرت ماهیان نیز می گویند که از ۱۹۷۰ تا کنون، مداخله انسان در طبیعت بیش از سه چهارم جمعیت انواع گونه‌های ماهی‌های رودخانه‌ای را از بین برده است.
در سال جاری نیز پژوهش‌های جدید از نابودی قریب‌الوقوع گونه‌های جانوری دیگری پرده برداشت. بنا به پژوهشی که در ژورنال «Nature Climate Change» منتشر شد، خرس‌های قطبی در آینده‌ای نزدیک، سال ۲۰۴۰، با مشکل تولیدمثل مواجه خواهند شد و به صورت محلی در مناطق مختلف قطب شمال با خطر انقراض روبرو هستند. جمعیت خرس‌های قطبی از ۱۹۸۷ به این سو ۳۰ درصد کاهش یافته است.
سپتامبر سال جاری پرندگان مهاجر از گونه‌های متفاوت در آسمان جنوب غربی ایالات متحده در حال پرواز به زمین می‌افتادند. صدها هزار پرنده مردند. دانشمندان آمریکایی آن را یک «تراژدی ملی» خواندند. علت آن گرمایش زمین و آتش‌سوزی‌های طبیعی گسترده در ایالات متحده بود .
۴۰۰ فیل نیز امسال در شمال بوتسوانا به شکل اسرارآمیزی تلف شدند. پس از ماه‌ها تحقیق مشخص شد وجود مواد سمی در آب حاصل سیانوباکتری‌ها فیل‌ها را به کشتن داده است. گرمایش زمین محیط مساعدی برای افزایش مسمومیت با این باکتری فراهم آورده است.
بنا به یافته‌های پژوهشگران اسپانیایی که امسال منتشر شد، بلبل‌هایی که هر سال از آفریقا به اروپا و برعکس مهاجرت می‌کنند، به دلیل کوتاه‌شدن بال‌هایشان در اثر تغییرات اقلیمی در معرض خطر قرار دارند.
انقراض گونه‌های جانوری در ایران نیز در سال جاری خطرناک‌تر شد.
👈🏽 شکار، تخریب زیست‌بوم، و سرنوشت غمناک شیر و ببر و یوز و گور در ایران
جهان پلاستیک
معضل پلاستیک از سال‌ها پیش در دستور کار فعالان محیط زیست بود. ژوئیه سال جاری نیز گزارش جدیدی نشان داد که حجم زایدات پلاستیکی ورودی به اقیانوس‌ها در ۲۰ سال آینده سه برابر خواهد شد و به ۲۹ میلیون تن خواهد رسید.
زباله‌های پلاستیکی از سال ۱۹۸۰، ۱۰ برابر شده‌اند. این افزایش بر حیات و سلامت ۸۶ درصد لاک‌پشت‌های دریایی، ۴۴ درصد مرغان دریایی و ۴۳ درصد پستانداران دریایی تاثیرگذاشته است.
تولید جهانی پلاستیک در انتهای قرن بیستم به ۳۲۰ میلیون تن در سال رسیده بود که ۴۰ درصد آن در بسته‌بندی‌های یک‌بار مصرف به کار رفت؛ یعنی منبع اصلی زباله پلاستیکی. تولید پلاستیک در اروپا در ۲۰۱۴ به تنهایی برابر ۵۸ میلیون تن بود.
اکنون اغلب وسعت کف دریاها در سرتاسر جهان، و به ویژه در دریای مدیترانه از پلاستیک پوشیده شده است و این زباله‌ها به شکل‌های مختلفی به خشکی می‌رسند.
حتی در نوک قله اورست، بلندترین کوه جهان نیز آلودگی میکروپلاستیک رویت شده است. ما نیز با مصرف محصولات غذایی و حتی با نفس کشیدن ذرات میکروپلاستیک وارد بدن خودمان می‌کنیم.
در یکی از آخرین پژوهش‌های نگران‌کننده سال، مشخص شد که تأثیر پلاستیک بر انسان‌ها نیز می‌تواند بسیار بیشتر از تصورهای پیشین ما باشد. گروهی از پژوهشگران در مقاله‌ای که در ژورنال «محیط زیست بین‌الملل» (Environment International) منتشر کردند، نوشتند که برای نخستین بار ذرات میکروپلاستیک را در جفت جنین انسانی کشف کرده اند. متخصصان هشدار می‌دهند که حضور این میکروپلاستیک‌ها می‌تواند برای سلامتی جنین خطرآفرین باشد و میزان رشد جنین را کاهش دهد، یا سیستم ایمنی جنین را تحت تأثیر قرار دهد، یا به دلیل برخی مواد شیمیایی در آنها، در درازمدت برای انسان مشکل‌زا شود. آنها می‌نویسند این مسأله «بسیار نگران‌کننده» است.
👈🏽 مشاهده ذرات میکروپلاستیک در «جفت جنین» در رحم مادران باردار
دورنما چیست؟
دورنما هم امیدوارکننده است و هم نومیدکننده. آگاهی نسبت به فاجعه پیش‌رو به ویژه در دو سال اخیر افزایش یافته اما اقدام عملی متناسب با این افزایش آگاهی در کار نیست.
سازمان هواشناسی ملل متحد اواخر نوامبر اعلام کرد که علی‌رغم همه‌گیری ویروس جدید کرونا و قرنطینه‌های مرتبط با آن، سطح گازهای گلخانه‌ای در جو زمین بار دیگر رکورد زده است.
تخمین زده شده است که میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای در ۲۰۲۰ به خاطر قرنطینه ناشی از همه‌گیری کووید‌ـ۱۹ و کاهش مسافرت‌ها بین ۴,۲ درصد تا ۷,۵ درصد کاهش می‌یابد. اما سازمان هواشناسی ملل متحد در گزارش‌اش هشدار داده که این میزان تنها یک «وقفه ناچیز» در روند ادامه‌دار انباشت گازهای گلخانه‌ای در جو به دلیل فعالیت انسانی است.
نابرابری در آلودن محیط زیست نیز تا کنون به اقدام موثر در مقابله با آن ترجمه نشده. بر اساس توافق اقلیمی پاریس، کشورهای در حال توسعه قرار بود دست‌کم کمک مالی ۱۰۰ میلیارد دلاری از منابع دولتی و خصوصی کشورهای ثروتمند دریافت کنند تا آن را در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و پرداختن به مشکلات حاصل از پدیده‌های آب‌و‌هوایی حاد به کار بندند.
این وعده یکی از کلیدی‌ترین جنبه‌های توافق بین‌المللی پاریس با حضور ۱۹۸ کشور بود و قرار بود در نشست سال جاری اقلیمی در اسکاتلند (COP۲۶) نیز یک موضوع اصلی بحث‌ها باشد. نشست اقلیمی سازمان ملل به دلیل همه‌گیری کرونا به سال بعد موکول شده است.
سهم همه بشریت در آلودگی یکسان نیست. کشورهای به اصطلاح توسعه‌یافته از زمان انقلاب صنعتی و ثروتمندان به طور کلی در استخراج و تصاحب منابع طبیعی و مصرف آنها پیشتاز بوده‌اند.
انقلاب صنعتی و اختراع موتور بخار سرآغاز تولید سرسام‌آور گازهای گلخانه‌ای و ایجاد آلودگی‌های زیست‌محیطی بود. همین مسأله باعث می‌شود که کشورهای توسعه‌یافته، کشورهایی که از قرن هجدهم چرخ‌های صنعت‌شان با سوخت فسیلی می‌چرخد، نسبت به کشورهای به‌اصطلاح جهان سوم مسئولیت تاریخی سنگین‌تری نسبت به گرمایش زمین داشته باشند.
بر اساس توافق پاریس، کشورها تعهد کرده‌اند که با اتخاذ سیاست‌های مقابله با گرمایش زمین، حداکثر افزایش درجه دما نسبت به سطح پیش از انقلاب صنعتی را دو درجه سلسیوس نگه دارند و تلاش‌شان را برای محدودکردن این افزایش به ۱,۵ درجه سلسیوس انجام دهند.
به طور کلی دمای هوا در سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹ حدود ۱,۱ درجه سانتیگراد بالاتر از متوسط دمای ثبت‌شده در دوره پیشاصنعتی بود و این نشان می‌دهد که تا چه حد جهان در حال نزدیک شدن به حد گرمایش ۱,۵ درجه سانتیگرادی است که به گفته دانشمندان، سبب تأثیرات شگرفی خواهد شد.
حالا دیگر همه می‌دانند فاجعه پیش روی ماست. دولت‌ها شاید دست به اقدام موثری بزنند، اما اگر این اتفاق نیفتد، چشم امید به جنبش‌های محلی و جهانی پیش روی زیست‌محیطی است که بتوانند با تکیه بر عدالت اقلیمی و اضطرار وضعیت، تغییری ایجاد کنند. اما فعالان محیط زیست با موانع بسیاری رویارو هستند. به ویژه آنکه در یک سال گذشته بیش از ۲۰۰ فعال محیط زیست در سرتاسر جهان کشته شدند.
دانشمندان می‌گویند برای اینکه پایبندی به حد گرمایش ۱,۵ درجه‌ای اساساً ممکن باشد، میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای در سطح جهانی باید تا ۲۰۳۰ به نصف میزان فعلی کاهش یابد. اما هنوز دولت‌ها دست به اقدام‌های جدی برای داشتن چنین هدفی در دورنمای این دهه نزده‌اند.
۲۰۲۱ با ورود جو بایدن به کاخ سفید و خروج دونالد ترامپ، موثرترین انکارگر تغییرات اقلیمی چهار سال اخیر آغاز خواهد شد. آیا جهان به حد کافی از فاجعه‌ها ترسیده تا گامی به سوی تغییر بردارد؟
بیشتر بخوانید:
دادخواهی اقلیمی: پرونده اورخندا
کرونا یا گرمایش زمین: کدام اضطراری‌تر است؟
مهاجران اقلیمی و تهدید کرونا
اعتراض به تخصیص اعتبار برای انتقال آب کارون
تغییرات اقلیمی: نگرانی آلمان از خشکسالی پنهان
گوشت بدون کشتار: گوشت مرغ تولید بیورآکتور، برای نخستین بار در سنگاپور به بازار می‌رود
انتقال آب خلیج فارس: داستان تکراری ابرپروژه‌های مخرب، ناکارامد و تبلیغاتی
چرا اقتصاد هیپستری، وگانیسم و فناوری سبز پایدار نیست