حمید مافی − آن گونه که رئیس کل سازمان سرمایه‌گذاری خارجی ایران گفته است، مقام جهانی ایران از نظر جذب سرمایه‌گذاری خارجی بهبود یافته و سرمایه‌گذاری خارجی در کشور رشد ۱۴۱ درصدی را تجربه کرده است. بهمن علیشیری در شرایطی از رشد سرمایه‌گذاری خارجی در ایران خبر می‌دهد که شاخص‌های اقتصادی ایران نسبت به مدت مشابه سال گذشته در بسیاری از موارد تنزل یافته و تحریم‌های بانکی و نفتی شرایط دشواری را پیش روی اقتصاد نفتی ایران قرار داده است.
بهمن علیشیری گفته است که ایران توانسته در پنج ماه نخست امسال یک میلیارد و ۲۵۰ میلیون دلار سرمایه خارجی جذب کند. به گفته او میزان سرمایه خارجی جذب شده در سال گذشته نیز چهار میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار بوده است. رقمی که ۲۰۰ میلیون دلار با آمار وزیر اقتصاد اختلاف دارد. سید شمس الدین حسینی چندی پیش میزان سرمایه خارجی جذب شده از سوی ایران را چهار میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار اعلام کرده بود.
بر اساس آمار اعلام شده از سوی این دو مقام دولتی، ایران در جایگاه هفتیمن کشور دنیا و سومین کشور خاورمیانه از نظر جذب سرمایه خارجی قرار دارد. این در حالی است که در مقایسه با آمار جهانی سرمایه‌گذاری خارجی، ایران سهمی کمتر از یک درصد را به خود اختصاص داده است. حجم سرمایه‌گذاری خارجی در سال گذشته یک تریلیون و ۵۳۶ میلیون دلار اعلام شده است.
نگاهی به شاخص‌های اقتصادی ایران نشان می‌دهد که سیمای اقتصادی ایران تا چه میزان ناآرام و فضای کسب و کار نامساعد است. رتبه ایران در رتبه بندی کسب و کار، با چهار پله سقوط به ۱۴۴ رسیده است. ایران به لحاظ «سهولت کسب مجوز» نیز در مقام ۱۶۵ دنیا ایستاده است. ایران در «رقابت پذیری اقتصاد» رتبه ۶۹، در «حمایت قانونی از سرمایه گذاران» رتبه ۱۶۲ و «سهولت دریافت اعتبار‌های بانکی»، رتیه ۸۴ را دارد.
همچنین مداخله دولت در اقتصاد ایران روز به روز افزایش یافته و دولت به منظور کنترل ناآرامی‌های موجود در بازار به رویه صدور بخشنامه و دستور العمل‌های دولتی روی آورده، به گونه‌ای که بازار را بیش از گذشته غیر قابل پیش بینی ساخته و اعتماد سرمایه گذاران را سلب کرده است.
با این حال علیشیری گفته است که میزان سرمایه خارجی جذب شده در چهار سال گذشته بی‌نظیر بوده و دولت توانسته است نزدیک به ۱۴ میلیارد دلار سرمایه خارجی جذب کند. به گفته او دولت امسال ۶,۵ میلیارد دلار پروژه به منظور جذب سرمایه خارجی تصویب کرده و امیدوار است که بتواند نزدیک به ۵ میلیارد دلار از این پیش بینی را جذب کند. او البته توضیح نداده است در شرایطی که حلقه تحریم‌ها روز به روز تنگ‌تر می‌شود و شرکت‌های بین المللی و بزرگ خارجی ایران را ترک کرده و یا در حال خروج از ایران هستند، راهکارهای مقام‌های دولتی برای جذب ۶,۵ میلیارد دلار سرمایه خارجی چیست.
سیمای اقتصادی ایران
سرمایه در حالت طبیعی خود میل به کسب «سود حداکثری»، «امنیت» و «اطمینان از آینده» دارد، مؤلفه‌هایی که در شرایط فعلی فضای اقتصادی ایران غایب به شمار می‌آیند. افزایش تنش‌های سیاسی در داخل و عرصه بین المللی سبب شده است که بازار و فضای اقتصادی ایران هم ناآرام شود.
نگاهی به شاخص‌های اقتصادی ایران نشان می‌دهد که سیمای اقتصادی ایران تا چه میزان ناآرام و فضای کسب و کار نامساعد است. رتبه ایران در رتبه بندی کسب و کار، با چهار پله سقوط به ۱۴۴ رسیده است. ایران به لحاظ «سهولت کسب مجوز» نیز در مقام ۱۶۵ دنیا ایستاده است. ایران در «رقابت پذیری اقتصاد» رتبه ۶۹، در «حمایت قانونی از سرمایه گذاران» رتبه ۱۶۲ و «سهولت دریافت اعتبار‌های بانکی»، رتیه ۸۴ را دارد.
همچنین مداخله دولت در اقتصاد ایران روز به روز افزایش یافته و دولت به منظور کنترل ناآرامی‌های موجود در بازار به رویه صدور بخشنامه و دستور العمل‌های دولتی روی آورده، به گونه‌ای که بازار را بیش از گذشته غیر قابل پیش بینی ساخته و اعتماد سرمایه گذاران را سلب کرده است.
در همین حال گزارش مؤسسه‌های بین المللی نشان می‌دهد که میزان ریسک سرمایه‌گذاری در ایران افزایش یافته است. در حالی که ایران سال گذشته در شمار کشورهای دارای درجه «B» در رتبه‌بندی ریسک بوده، امسال درجه ریسک سرمایه‌گذاری در ایران به «BBB» تنزل یافته است. در همین رابطه بانک «می‌تسو بیشی ژاپن» در ماه گذشته اعلام کرده است که ایران به لحاظ سرمایه‌گذاری فضای مساعدی ندارد و سرمایه گذاران را تشویق به سرمایه‌گذاری در عراق کرده است.
رقابت نابرابر با همسایگان
واقعیت این است که تنش‌های بین المللی، فرصت جذب سرمایه‌گذاری خارجی را از ایران سلب کرده و همزمان این فرصت را در اختیار همسایگان ایران قرار داده تا سرمایه‌های خارجی را جذب کنند. کشورهای نفت خیز منطقه برای آنکه از قافله عقب نمانند در سال‌های گذشته، تلاش کرده‌اند تا فضای مساعد تری را برای سرمایه گذاران خارجی فراهم کنند. قطر، امارات و عربستان به عنوان سه کشور نفتی منطقه که از ثبات بیشتری برخوردار بوده‌اند به بازار امنی برای سرمایه گذاران تبدیل شده‌اند.
حجم سرمایه‌گذاری خارجی در قطر به بیش از ۳۲ میلیارد دلار رسیده است. این کشور اگر چه سال گذشته با رشد منفی سرمایه‌گذاری خارجی روبرو بوده اما از چند سال پیش به منظور جذب سرمایه‌های خارجی در قوانین مالکیت خود تغییراتی اعمال کرده است. میزان سرمایه خارجی جذب شده از سوی عربستان سعودی هم در سال گذشته ۱۶ میلیارد دلار بوده، امارات متحده عربی نیز سال گذشته بیش از ۷ میلیارد دلار سرمایه خارجی جذب کرده است. عراق نیز با کسب ۵۵ میلیارد دلار دلار سرمایه خارجی توانسته است که جایگاه دومین تولید کننده نفت را از ایران بگیرد.
آنچه سرمایه گذاران خارجی را برای حضور در خاورمیانه مشتاق کرده، وجود منابع زیر زمینی و نفت و گاز است. بخش زیادی از سرمایه‌های جذب شده در کشورهای نفت خیز، در حوزه انرژی بوده است. بنا بر گفته‌های معاون وزیر اقتصاد، ۶۰ درصد از سرمایه‌گذاری‌های خارجی صورت گرفته در ایران به حوزه انرژی اختصاص دارد و ۲۰ تا ۲۴ درصد آن هم جذب بخش صنعت شده است.
تراز منفی سرمایه‌گذاری خارجی
آنچه سبب شده است سرمایه‌گذاری خارجی در ایران نسبت به سال‌های گذشته افزایش پیدا کند، رایزنی‌های مسئولان دولتی برای بازگشت سرمایه‌های ایرانیان خارج از کشور بوده است. بنا بر آمار اعلام شده از سوی نهادهای دولتی، در سال گذشته ۴۸۲ میلیون دلار سرمایه از سوی ایرانیان خارج از کشور به ایران بازگشته است.
این در حالی است که بر اساس گزارش‌های منتشر شده سرمایه ایرانیان خارج از کشور نزدیک به ۶۰۰ میلیارد دلار است. گزارش‌های منتشر شده در رسانه‌های داخلی ایران نشان می‌دهد که در سال‌های گذشته نیز نزدیک به ۱۴۰ میلیارد دلار سرمایه از کشور خارج شده است. امارات متحده عربی به تنهایی توانسته است نزدیک به ۲۰۰ میلیارد دلار سرمایه ایرانیان را جذب کند. میزان سرمایه ایرانیان در اروپا و امریکا هم ۲۰۰ تا ۴۰۰ میلیارد دلار برآورد شده است.
همچنین میزان سرمایه‌گذاری خارجی صورت گرفته از سوی ایران هم ۳۶۰ میلیون دلار بوده است که در مقایسه با سال گذشته از رشد ۲۰ درصدی برخوردار بوده اما نسبت به حجم سرمایه‌گذاری خارجی در دنیا ناچیز است.
کسری جذب سرمایه
ایران از میانگین سرمایه‌گذاری خارجی در جهان جا مانده است، تمام سرمایه خارجی جذب شده از سوی ایران در سال‌های بعد از انقلاب به میزان سرمایه خارجی جذب شده در یک سال توسط عربستان قابل مقایسه نیست. این در حالی است که اکونومیست سرمایه خارجی جذب شده توسط ایران را بسیار کمتر از رقم اعلام شده از سوی دولت دانسته است. بر اساس گزارش اکونومیست، ایران در سال گذشته تنها یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری خارجی مستقیم جذب کرده است. این نشریه، پیش بینی کرده است که سرمایه‌گذاری خارجی در ایران امسال با کاهش روبرو شود و به یک میلیارد و ۱۵۰ میلیون دلار برسد.
ایران از میانگین سرمایه‌گذاری خارجی در جهان جا مانده است، تمام سرمایه خارجی جذب شده از سوی ایران در سال‌های بعد از انقلاب به میزان سرمایه خارجی جذب شده در یک سال توسط عربستان قابل مقایسه نیست. این در حالی است که اکونومیست سرمایه خارجی جذب شده توسط ایران را بسیار کمتر از رقم اعلام شده از سوی دولت دانسته است. بر اساس گزارش اکونومیست، ایران در سال گذشته تنها یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری خارجی مستقیم جذب کرده است. این نشریه، پیش بینی کرده است که سرمایه‌گذاری خارجی در ایران امسال با کاهش روبرو شود و به یک میلیارد و ۱۵۰ میلیون دلار برسد.
ایران برای تحقق اهداف برنامه چشم انداز نیازمند جذب ۳۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی است. کاری که غیر ممکن به نظر می‌رسد. علیرغم اینکه در دو دهه گذشته با تصویب قانون تشویق و حمایت سرمایه گذاران خارجی، حکومت تلاش کرد که فضای کسب و کار را برای سرمایه گذاران خارجی مساعد کند اما همچنان موانع ساختاری و حقوقی فراوانی بر سر راه آنان وجود دارد.
علاوه بر موانع حقوقی و ساختاری، افزایش تنش‌های بین المللی و داخلی نیز، بی‌اعتمادی گسترده به آینده اقتصادی ایران را به وجود آورده و همین بی‌اعتمادی نسبت به آینده، راه خروج بخشی از سرمایه‌های موجود در بازار را باز می‌کند. در کنار این، افزایش تحریم‌ها و تشدید مجازات برای شرکت‌های سرمایه گذار و یا طرف معامله با ایران، راه وروود سرمایه خارجی به کشور را مسدود کرده است. آن گونه که از سوی رسانه‌های داخلی ایران اعلام شده، از زمان تشدید تحریم‌ها شرکت‌های معتبر خارجی حضور در پروژه‌های توسعه میدان‌های نفت و گاز ایران را به حالت تعلیق درآوردند. هم اکنون شرکت‌های چینی عمده‌ترین شریک تجاری ایران به شمار می‌آیند و در ماه‌های گذشته خبرهایی در باره خروج آن‌ها از پروژه‌های نفتی ایران منتشر شده است. ایران برای این که رضایت سرمایه گذاران خارجی را جلب کند، اعلام کرده که از محل اندوخته‌های صندوق توسعه ملی، تسهیلات ویژه‌ای در اختیار آن‌ها قرار خواهد داد.