بهنام صمدزاده و لیدا حسینی‌نژاد – پس از زلزله روز شنبه ۲۱ مرداد سال جاری (۱۳۹۱) در آذربایجان شرقی و انتقادهایی که به دولت در مورد عدم مدیریت بحران شد، بسیاری از شهروندان ایرانی از نقاط مختلف، اقدام به جمع‌آوری کمک‌های نقدی و غیر نقدی برای زلزله‌زدگان استان آذربایجان شرقی کرده‌اند.
درواقع در کنار سکوت پرسش‌برانگیز رسانه صدا و سیما درباره زلزله آذربایجان شرقی، این شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های خرد بودند که بار اطلاعرسانی پیرامون زلزله آذربایجان شرقی را بر دوش کشیدند. به طوری که خیلی سریع، چند صفحه در شبکه اجتماعی فیس‌بوک با عنوان کمک‌رسانی و اطلاعرسانی در مورد وضعیت زلزله‌زدگان درست شد. در کنار آن سایتی هم به همین منظور راه‌اندازی شد.
به عنوان مثال سازمان «ایران چریتی» در تارنمای خود اقلامی که برای نوزدان، مادران و کودکان را ضروری دانسته نام برده است. «بنیاد کودک» نیز در راستای یاری رساندن به زلزله‌زدگان، شماره حسابی را برای واریز کمک‌های نقدی و امکان پرداخت آنلاین در نظر گرفته است. بسیاری از شهروندان نیز به طور خودجوش اقدام به جمع‌آوری کمک‌های غیر نقدی و یا اهدای خون کرده‌اند.
غیر از شهروندان داخل ایران، ایرانیان خارج از کشور نیز در دو روز گذشته به تکاپوی جمع‌آوری کمک مالی و راهی برای رساندن آنها به داخل ایران افتاده‌اند.
تاکنون سایت‌های مختلفی به راه افتاده و صفحات ویژه‌ای در فیس‌بوک راه‌اندازی شده و ایمیل‌های گروهی بین افراد به قصد ارائه اطلاعات رد و بدل می‌شود، اما هنوز راه قطعی و رسمی برای ارسال کمک ها معرفی نشده است. علت آن هم اعمال تحریم‌های کشورهای غربی علیه ایران و عدم امکان انتقال پول از خارج از کشور به داخل ایران است.
از صفحات فیس‌بوکی دیگر که در زمینه یاری‌رسانی فعال هستند، می‌توان «کمک به زلزله‌زدگان آذربایجان» و «ایران به کمک شما احتیاج دارد» را نام برد. در این صفحات کاربران همچنان به دنبال راه‌هایی هستند تا بتوانند کمک‌های خود را از خارج به داخل ایران منتقل کنند.
صفحه کمک به زلزله‌زدگان آذربایجان تا لحظه تنظیم این گزارش بیش از هفت هزار عضو پیدا کرده و بحث‌های فراوانی برای هماهنگی و نحوه کمک‌رسانی به مردم زلزله‌زده در آن جریان دارد و تاکنون هم توانسته شمار زیادی از افراد علاقه‌مند را با کارهایی که در این زمینه صورت گرفته است همراه سازد.
اهدای خون
از همان ساعت‌های نخست که خبر کاهش ذخایر خون در بیمارستان‌های مناطق زلزله‌زده منتشر شد، مدیركل پایگاه منطقه‌ای انتقال خون استان آذربایجان شرقی با اشاره به خیل عظیم مصدومان زلزله در شهرستان اهر، ورزقان و هریس از كاهش ذخایر خونی استان خبر داد.
خبر زلزله باعث شد در شبکه‌های اجتماعی خصوصاً فیس‌بوک و توییتر، شهروندان حرکتی خودجوش برای اهدای خون به مصدومان سازمان دهند. در همین زمینه، . در همین زمینه، صفحات و پست‌های متعددی در تشویق مردم برای رفتن به پایگاه‌های خون هلال احمر و اهدای خون نوشته شد و در واقع نوعی کمپین مجازی به راه افتاد. بسیاری از مردم در شهرهای مختلف از جمله تهران، شهرهای کرانه دریای خزر، اصفهان، اهواز، شیراز و مناطق کردنشین به این حرکت پیوستند.
این خبر باعث شد در شبکه‌های اجتماعی خصوصاً فیس‌بوک و توییتر، شهروندان حرکتی خودجوش برای اهدای خون به مصدومان سازمان دهند. در همین زمینه، صفحات و پست‌های متعددی در تشویق مردم برای رفتن به پایگاه‌های خون هلال احمر و اهدای خون نوشته شد و در واقع نوعی کمپین مجازی به راه افتاد. بسیاری از مردم در شهرهای مختلف از جمله تهران، شهرهای کرانه دریای خزر، اصفهان، اهواز، شیراز و مناطق کردنشین به این حرکت پیوستند.
بر اساس گزارش‌های عینی که شهروندان در صفحه برابری زن و مرد منتشر کرده‌اند، گویا این حرکت آن‌چنان گسترده بوده که بسیاری از مراکز اهدای خون در شهرهای مختلف، با حجم انبوهی از مراجعه‌کنندگان مواجه شده‌اند. عکس‌های بسیاری از هجوم مردم برای اهدای خون به مراکز انتقال خون هلال احمر به خصوص از مراکز اهدای خون در تهران منتشر شده است. یکی از مردان میانسال در صف اهدای خون شهر کرج، در گفت‌وگو با زمانه، جمعیت حاضر در صف اهدای خون را با جمعیتی که در روز‌های انقلاب ۵۷ برای اهدای خون به بیمارستان‌ها مراجعه می‌کردند قابل مقایسه دانست.
بسیاری از کسانی که در دو روز گذشته خون خود را برای کمک به آسیبدیدگان اهدا کرده‌اند، پیام کوتاهی نیز در صفحه «برابری زن و مرد» نوشته‌اند.
زلزله زدگان در روستاهای پراکنده
در نبود اطلاعرسانی دقیق از سوی صدا و سیما، شمار زیادی از داوطلبان برای کمک به مناطق زلزله‌زده به سمت آذربایجان شرقی سرازیر شدند. به طوری که بعد از چند ساعت اعلام شد که راه‌های منطقه دچار ترافیک شده‌اند و رفت و آمد در آنها به کندی صورت می‌گیرد.
با این احتمال که کمک رسانی مردم عادی موجب اخلال در سرعت عمل امدادگران و تیم‌های تخصصی شود، خود شهروندان به صورت خودجوش با یکدیگر هماهنگ کردند تا در ساعات ابتدایی صرفاً تیم‌های پزشکی و پرستاران حتی با امکانات شخصی به منطقه اعزام شوند.
صبا آذر پیک، خبرنگار پارلمانی، در صفحه فیس بوک خود به این مسئله پرداخته و به نقل از نماینده شهر اهر، خواهان حضور داوطلبانه پزشکان در منطقه شده است. او در یکی از پست‌های فیس‌بوکش نوشت: “پزشک و پرستار با خودروی شخصی و با حداکثر استفاده از تعداد سرنشین به صورت تیمی راهی مناطق شوند. نماینده اهر اعلام کرده منتظر هماهنگی هلال احمر نباشید. منطقه به پزشک و دارو نیاز دارد. در جاده‌ها با تیم‌های پزشکی همکاری می‌شود.”
بسیاری از پزشکان و پرستاران هم به خود به مناطق زلزله‌زده رفتند. امیر، یکی از این پزشکان است که از اهالی تبریز، اما ساکن تهران است. او در گفت‌وگو با رادیو زمانه وضعیت آسیبدیدگان را چنین توصیف کرد: “خوشبختانه در شهر‌ها به خاطر مقاوم‌تر بودن ساختمان‌ها تلفات نداشتیم و مصدومان شرایط حادی نداشتند. مشکل اصلی در روستا‌هاست که ساختمان‌ها ضعیف بوده و آوار بر سر مردم فرو ریخته است. کمک رسانی به خاطر پراکنده بودن و دور بودن این روستاها از جاده‌های مواصلاتی، سخت است.”
او که همراه چند نفر از دوستان پزشکش به این منطقه رفته، در مورد وضعیت مصدومان گفت: “خوشبختانه چون زلزله در ساعات عصر اتفاق افتاد، بسیاری از مردم بیرون از خانه بوده‌اند و همین موضوع تلفات را کاهش داده است. الان، در بیشتر روستاها مصدومان از زیر آوار خارج شده و برای مداوا به شهرهای دیگر فرستاده شده‌اند. البته مسائل بهداشتی هنوز وجود دارد و نیازمند اقلام بهداشتی و دارو هستیم.”
ایرانیان خارج از کشور و مشکلات هموطنان زلزله زده
با انتشار اخبار زلزله در آذربایجان شرقی، ایرانیان ساکن کشورهای مختلف، به خصوص در اروپا و آمریکای شمالی، به تکاپو افتادند تا به نحوی به کمک هموطنان زلزله‌زده خویش بشتابند.
شهرزاد، از ایرانیان ساکن آمریکا در کامنتی نوشت: “در شرایطی که مردم آذربایجان زیر آوار‌ها گرفتار هستند و نیازمند به کمک، این تحریم‌ها و مسائل سیاسی، دست ما ایرانیان ساکن آمریکا را برای کمک به هموطنان‌مان بسته است. از شما می خواهیم در سیاست خود تجدید نظر کنید.”
ایرانیان خارج از کشور که به دلیل بعد مسافت، تنها می‌توانند با ارسال کمک‌های نقدی به داخل یا هماهنگی با سازمان‌های بین‌المللی کمک‌رسان از جمله صلیب سرخ جهانی اقدام کنند، دراین میان با مشکلاتی برای کمک‌رسانی مواجه شدند. از یک طرف سازمان هلال احمر ایران اعلام کرد که نیازی به کمک‌رسانی بین‌المللی ندارد، از طرف دیگر تحریم‌های آمریکا و اروپا علیه ایران، ارسال پول را به داخل کشور مشکل کرده است. این مسئله واکنش برخی از ایرانیان ساکن در کشورهای دیگر را برانگیخته است.
در صفحه فیس‌بوک اعلام همدردی سفارت‌خانه مجازی آمریکا در ایران، بسیاری از ایرانیان با انتقاد از سیاست‌های تحریمی آمریکا، ضمن اشاره به این که در وضعیت‌های حساس این‌چنینی تحریم‌ها تنها به ضرر مردم آسیب‌دیده ایران تمام می‌شود، خواهان لغو تحریم‌ها شدند. شهرزاد، از ایرانیان ساکن آمریکا در کامنتی نوشت: “در شرایطی که مردم آذربایجان زیر آوار‌ها گرفتار هستند و نیازمند به کمک، این تحریم‌ها و مسائل سیاسی، دست ما ایرانیان ساکن آمریکا را برای کمک به هموطنان‌مان بسته است. از شما می خواهیم در سیاست خود تجدید نظر کنید.”
گسل بی‌اعتمادی بین دولت و ملت
در سکوت رادیو و تلویزیون٬ اعضای شبکه‌های اجتماعی با تشکیل گروه‌ها٬ انجمن‌ها و انتشار اخبار٬ گزارش‌ها و مسائل مربوط به این حادثه در پی کمک‌رسانی سریع به آسیبدیدگان هستند.
نکته قابل توجه در این میان، بی‌اعتمادی گسترده شهروندانی بود که می‌خواستند به همنوعان زلزله‌زده خویش کمک کنند. بسیاری، در نوشته‌های خود ضمن یادآوری زلزله‌های رودبار و بم و نحوه عملکرد نهادهای دولتی، تاکید کردند که کمک‌رسانی‌ها باید به شکل غیر دولتی و با همکاری خودجوش مردم انجام شود. به اعتقاد آنان، بسیاری از کمک‌ها در زمان زلزله‌های بم و رودبار به واسطه حضور نهادهای دولتی به دست زلزله‌زدگان نرسید.
این مسئله تا جایی پیش رفته که یکی از نمایندگان مجلس که خود از ارکان نظام حکومتی است، از مردم خواسته به صورت خودجوش دست به اقدام بزنند. عباس فلاح باباجان، نماینده اهر و هریس در مجلس نهم، در یک گفت‌وگوی تلفنی با مسیح علی‌نژاد، روزنامه‌نگار، از مردم درخواست کرده است که کمک‌ها و نیازهای اولیه زلزله‌زدگان را به جای اینکه به هلال احمر بسپارند تا آنجا خراب شود، به صورت اکیپ‌های خودجوش، خودشان به دست مردم زلزله‌زده در روستاها برسانند.
با توجه به نزدیکی عید فطر و واجب بودن دادن فطریه در باور دینداران، بسیاری اعلام کردند که زکات فطریه خود را صرف کمک به زلزله‌زدگان آذربایجان خواهند کرد. در این بین، دفتر آیت‌الله بیات زنجانی با انتشار اطلاعیه‌ای آمادگی خود را برای رساندن کمک‌های مردمی به زلزله‌زدگان آذربایجان شرقی اعلام کرده است.
در کنار بی‌اعتمادی گسترده به مراکز دولتی و رسمی برای کمک‌رسانی، تشکل‌های غیر دولتی و خودجوش، فعالانه‌تر برخورد کردند و در صفحات فیس‌بوک فراخوان‌هایی در این زمینه منتشر شد.
به طور مثال، موسسه خیریه مهر طه با انتشار بیاینه‌ای آمادگی خود را برای کمک‌رسانی به زلزله‌زدگان اعلام کرد. در فراخوان این موسسه آمده است: “طبق تماس تلفنی‌ای که با ستاد مدیریت بحران استان آذربایجان داشتیم، آب، نان و کنسرو مهم‌ترین نیاز آسیبدیدگان است. کمک‌های فوق را می‌توانید به نشانی موسسه ارسال کنید.”
موسسه خیریه بنیاد کودکان نیز با انتشار بیاینه‌ای اعلام کرد: “با توجه به اینکه بنیاد در استان‌های آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل دارای دفتر نمایندگی فعال است، آمادگی خود را برای دریافت کمک‌های همیاران گرامی اعلام می‌دارد.”
از میان گروه‌های گروه‌های خودجوش مردمی نیز می‌توان به ایران چریتی اشاره کرد. در فراخوانی که این گروه، در سایت خود منتشر کرده، تاکید شده که “تجربه ایران چریتی از زلزله بم و کاری که می‌تواند برای آذربایجان انجام بدهد این است:
– جمع‌آوری کمک‌های نقدی
– تهیه لیست مایحتاج ضروری از بازار
– بسته‌بندی به صورت بسته‌های شخصی
– انتقال به مناطق زلزله‌زده
– توزیع
افراد مذهبی نیز در این کوشش برای کمک‌رسانی سهمی داشتند. بسیاری از تشکل‌ها و هیئت‌های مذهبی نیز فعال شدند. با توجه به نزدیکی عید فطر و واجب بودن دادن فطریه در باور دینداران، بسیاری اعلام کردند که زکات فطریه خود را صرف کمک به زلزله‌زدگان آذربایجان خواهند کرد. در این بین، دفتر آیت‌الله بیات زنجانی با انتشار اطلاعیه‌ای آمادگی خود را برای رساندن کمک‌های مردمی به زلزله‌زدگان آذربایجان شرقی اعلام کرده است.
گروهی از دانشجویان و فعالان مدنی که برخی در تهران و برخی در تبریز ساکن هستند، گروه “کمیته مردمی امداد و نجات” را راه انداختند. یاسر عزیزی، یکی از بانیان این تشکل در گفت‌وگو با رادیو زمانه در مورد نحوه فعالیت این گروه گفت: “كمیته مردمی امداد و نجات، به عنوان یك گروه فعال كه هم‌اكنون در مناطق زلزله‌زده آذربایجان درگیر كمك‌رسانی به آسیبدیدگان زلزله اخیر است، گروهی مردم‌نهاد و مردم‌بنیاد خواهد بود كه بنا به ضرورت در تمام حوزه‌هایی كه فوریت بیشتری وجود داشته باشد، فعالانه شركت خواهد كرد. تجربه شهرستان‌های آذربایجان شرقی به وی‍ژه اهر و ورزقان، تاكنون نشان داده كه چنین اقداماتی در كنار امدادرسانی رسمی و بدون هدف تقابل با چنان اقداماتی می‌تواند موثر باشد و در عین حال از آفت‌های بوروكراتیك نیز به دور باشد. كسب اطلاع مستقیم از نیازهای مردم و تلاش درصدد تامین آن نیازها از اهم ضرورت‌ها و وظایف عملی این كمیته است.”
زلزله آذربایجان باعث شد که جامعه ایرانیان بار دیگر در مقابل یک آزمون بزرگ قرار بگیرد. در چند روزی که از این فاجعه انسانی می‌گذرد، دست طبیعت شهروندان ایرانی را در مقابل این پرسش بزرگ قرار داده که چگونه می‌توان با همنوعان خود همبستگی داشت و به آنان کمک کرد؟
در فضایی که هر روز گسل بین دولت و مردم عمیق‌تر می‌شود، در سایه بی‌اعتمادی شهروندان به نهادهای دولتی، این قبیل فعالیت‌های مردمی و خودجوش، بهانه‌ای است برای نزدیک‌تر شدن و همبستگی بیشتر شهروندان با یکدیگر و در چنین شرایطی ضرورت سازمان دادن به تشکل‌های مردم‌نهاد و غیر دولتی برای کمک‌رسانی در شرایط بحرانی، بیش از گذشته احساس می‌شود.
