مازیار مهدوی‌فر – بسیاری از بیماران مبتلا به کم‌خونی به خصوص در مراحل ابتدایی ابتلا علامت خاصی ندارند، اما در بسیاری از بیماران نیز علائمی مانند رنگ‌پریدگی، تنگی نفس ناشی از فعالیت و افزایش ضربان نبض شایع است. 

علائمی دیگر مانند ریزش مو، احساس عمومی بی‌حالی و خستگی نیز در بیماران مبتلا به کم‌خونی دیده می‌شوند. معمولاً اگر کم‌خونی به تدریج ایجاد شود و پیشرفت کند، بدن انسان خود را با کمبود اکسیژن حاصل از آن وفق می‌دهد و تا زمانی که شدید نشود ممکن است علامت خاصی ایجاد نکند.
 
در هنگام شدت یافتن کم‌خونی علائمی مانند درد قفسه سینه، سرگیجه، حمله قلبی و حتی شوک هم دیده می‌شود. بعضی دیگر از نشانه‌های عمومی که می‌تواند ذهن پزشک را به سمت تشخیص یکی از انواع کم‌خونی سوق دهد عبارتند از: کاهش فشار خون، بیرنگ شدن و سرد شدن پوست بدن، تغییر رنگ مدفوع، بزرگ شدن طحال و حتی زردرنگ شدن پوست بدن. بیماران مبتلا به کم‌خونی فقر آهن ممکن است به صورت ویژه به علائم خاصی دچار شوند. کاهش اشتها به ویژه در کودکان، سردرد در ناحیه پیشانی، علاقه به خوردن بعضی مواد غیرخوراکی مثل خاک که در اصطلاح پزشکی به آن «پیکا» می‌گویند، ترک گوشه لب‌ها و قاشقی شدن ناخن‌ها از این دسته از عواملند که البته همه آن‌ها به صورت همزمان بروز نمی‌کنند.
 
تشخیص
 
راه قطعی تشخیص کم‌خونی آزمایش شمارش سلول‌های خونی است. این آزمایش ممکن است در زمان انجام تست‌های روتین سالانه و یا با تجویز پزشک و به علت وجود علائم خاصی در بیمار انجام شود. سابقه خانوادگی، سابقه شخصی ابتلا به کم‌خونی، مصرف بعضی از داروها، ابتلا به بعضی از بیماری‌ها، وقوع خونریزی به هر علتی و در کنار همه این‌ها وجود یک یا چند تا از علائم ذکر شده ممکن است پزشک را به انجام آزمایش کامل سلول‌های خونی ترغیب کند. در صورت تشخیص اولیه کم‌خونی در این آزمایش پزشک می‌تواند با انجام آزمایش‌های تکمیلی در جهت تشخیص علت اصلی بروز کم‌خونی گام بردارد.
 
درمان
 
درمان کم‌خونی ارتباط مستقیمی با عامل ایجاد کننده آن دارد. در حقیقت مهم‌ترین عامل تعیین‌کننده در درمان کم‌خونی تشخیص دلیل ابتلا به آن است. در بعضی از موارد تشخیص بسیار مشکل است؛ مثلاً وقتی علت ابتلا به کم‌خونی وجود یک زخم خون‌ریزی دهنده مزمن در دستگاه گوارش باشد. در چنین حالتی باید ابتدا زخم مربوطه تشخیص داده شود و درمان لازم برای آن در نظر گرفته شود.
 
ممکن است علت خونریزی و ابتلا به کم‌خونی وجود سرطان در ناحیه روده بزرگ باشد که در این حالت هم عمل جراحی و درمان سرطان مهم‌ترین مرحله برای درمان کم‌خونی است. درمان در بعضی موارد نیز می‌تواند دارویی باشد. مثل کم‌خونی فقر آهن ناشی از سوء تغذیه و کم‌خونی ناشی از کمبود دریافت ویتامین ۱۲B و فولات که در همه این موارد تجویز و مصرف دارو و مواد مکمل غذایی حاوی این مواد گام اصلی در درمان کم‌خونی به شمار می‌آید.
 
پیشگیری
 
 
 راه قطعی تشخیص کم‌خونی آزمایش شمارش سلول‌های خونی است.
بعضی از اشکال رایج کم‌خونی به خصوص کم‌خونی ناشی از فقر آهن از طریق اتخاذ رژیم غذایی مناسب قابل پیشگیری هستند.
 
 در کنار دریافت میزان مناسب آهن در رژیم غذایی رعایت بعضی نکات برای جذب بهتر آهن در بدن لازم است. مثلاً مصرف مواد غذایی مانند چای، قهوه، کاکائو، شیر، پنیر، زرده تخم مرغ و بعضی از داروها مانند آسپرین به همراه غذای حاوی آهن سبب کاهش جذب آهن می‌شود. در عوض مصرف ویتامین C جذب آهن موجود در سبزیجات و غلات یا همان آهن «غیرِ هم» را تا چهار برابر افزایش می‌دهد. به همین دلیل است که بسیاری از پزشکان به خصوص به افرادی که گیاه‌خوار هستند توصیه می‌کنند از موادی مانند کلم بروکلی، گوجه فرنگی و مرکبات که سرشار از ویتامین C هستند استفاده کنند.
 
آمار پراکندگی
 
برای بررسی درصد شیوع ابتلا به بیماری‌های مختلف معمولاً آزمایش‌های غربالگری انجام می‌شود. در مورد بعضی از بیماری‌ها به علت وجود علائم خاص بالینی که باعث تشخیص بیماری در هنگام معاینه می‌شوند این کار آسان است، اما همانطور که گفته شد تشخیص قطعی کم‌خونی از طریق انجام آزمایش کامل سلول‌های خونی صورت می‌گیرد. در بسیاری از کشورها اما امکان انجام این آزمایش‌ها برای به دست آوردن آمار ابتلا وجود ندارد. این مشکل اما آمارهای ارائه شده به خصوص در کشورهای در حال توسعه را که با کمبود امکانات آزمایشگاهی روبه‌رو هستند با تردید مواجه می‌کند.
 
سازمان بهداشت جهانی در کشورهایی که امکان استفاده از آزمایش‌هایی به عنوان آزمایش غربالگری ندارند معاینه کف دست و تشخیص ابتلا از طریق مشاهده رنگ‌پریدگی کف دست را به عنوان آزمایش جایگزین پیشنهاد داده است، اما این آزمایش بیشتر در مورد ابتلا به کم‌خونی شدید قابلیت تشخیص دارد و استفاده از آن سبب می‌شود موارد خفیف و متوسط ابتلا به کم‌خونی وارد آمار کشورهای مربوطه نشوند.
 
یکی از بزرگ‌ترین و گسترده‌ترین آزمایش‌های غربالگری که در فاصله سال‌های ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۵ توسط سازمان بهداشت جهانی و با کمک تقریباً تمامی کشورهای دنیا انجام شد نشان می‌دهد که آمار ابتلا به کم‌خونی به صورت متوسط در کل جمعیت دنیا ۲۵ درصد است. بیشترین آمار ابتلا مربوط به آفریقا و جنوب آسیا و کمترین آن هم مربوط به آمریکای شمالی بود.
 
بر اساس این مطالعه بیشترین آمار ابتلا در کودکان سنین پیش دبستانی و خانم‌های باردار و پس از آن‌ها در خانم‌های سنین باروری دیده می‌شوند. تا جایی که آمار ابتلا در کودکان زیر هفت سال کل دنیا به صورت میانگین حدود ۵۰ درصد است. نگاهی به آمار ارائه شده در این مطالعه که مربوط به کشور ایران است نشان می‌دهد که حدود ۳۰ درصد از کودکان زیر هفت سال ، ۳۰ درصد از خانم‌های سنین باروری و ۴۰ درصد از خانم‌های باردار در ایران مبتلا به کم‌خونی هستند. این آمارها نشان می‌دهد مسئله کم‌خونی یکی از مشکلات حاد بهداشتی سلامت در جامعه امروز ایران است و نیاز به توجه ویژه‌ دارد.