مازیار مهدوی‌فر – کمبود مواد معدنی به حالتی گفته می‌شود که میزان یک یا چند ماده معدنی مورد نیاز بدن در سطحی پایین‌تر از حد طبیعی باشد. کاهش هر یک از مواد معدنی می‌تواند بر اساس وظیفه مربوط به آن ماده منجر به ایجاد عوارض مختلفی شود که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
مواد معدنی اصلی مورد نیاز بدن عبارتند از: سدیم، پتاسیم، کلر، ید، آهن، کلسیم و فسفات. در کنار این مواد باید به گروهی دیگر از مواد معدنی شامل منیزیم، روی، مس، منگنز، سلنیوم و مولیبدن هم اشاره کرد. این عناصر در قالب ترکیب‌های مختلفی از طریق مواد غذایی وارد بدن می‌شوند. مثلاً کلر و سدیم در قالب کلرید سدیم یا نمک طعام و یا عنصر فسفر از طریق ترکیباتی با نام فسفات وارد بدن می‌شود. کمبود شدید هر یک از این ترکیبات حتی ممکن است منجر به مرگ شود. در مورد بعضی از این مواد احتمال بروز کمبود، بیشتر و در مورد بعضی دیگر کمتر است. این موضوع تا حدی بستگی به رژیم غذایی و منابع تأمین کننده غذا در کشورهای مختلف دارد.
سدیم، پتاسیم و کلر
این سه عنصر نقش اساسی در ساختار الکترولیت‌های بدن دارند. الکترولیت‌ها موادی هستند که در داخل مایعات بدن به صورت یون‌های مثبت و منفی در آمده و سبب انتقال امواج الکتریکی می‌شوند.
کلر و سدیم در قالب کلرید سدیم یا نمک طعام و یا عنصر فسفر از طریق ترکیباتی با نام فسفات وارد بدن می‌شود. کمبود شدید هر یک از این ترکیبات حتی ممکن است منجر به مرگ شود. در مورد بعضی از این مواد احتمال بروز کمبود، بیشتر و در مورد بعضی دیگر کمتر است.
سدیم و پتاسیم در قالب یون‌های مثبت به ترتیب در خارج و داخل سلول‌ها و کلر هم به عنوان یون منفی عمل می‌کند. نقش اصلی این مواد در انتقالات عصبی داخل مغز، سیستم عصبی و ماهیچه‌هاست. بنابرین می‌توان پیش‌بینی کرد که کمبود این مواد منجر به اختلال عملکرد کلیه سلول‌های بدن شود.
معمولاً کمبود سدیم و پتاسیم به علت مشکلات تغذیه‌ای رخ نمی‌دهد. چون در همه انواع رژیم‌های غذایی به اندازه کافی از این مواد معدنی موجود است، اما در بیماری‌هایی که همراه با اسهال و استفراغ شدید باشند احتمال ایجاد کمبود این عناصر بسیار بالا می‌رود که در این شرایط جبران مایعات از دست رفته بدن برای ایجاد تعادل در الکترولیت‌ها اهمیت بسیاری پیدا می‌کند. بیماری‌های منجر به اسهال یکی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی حال حاضر در جامعه بشری هستند و حدود ۲.۵ میلیون از ده میلیون مرگ کودکان که به صورت سالانه در دنیا رخ می‌دهد به علت ابتلا به عوارض ناشی از اسهال شدید است. تقریباً تمامی این مرگ‌ها در مناطق فقیر آفریقا و آسیا که فاقد آب آشامیدنی سالم هستند رخ می‌دهد.
ید
ید عنصر دیگری است که در ساخت هورمون‌های تیروئید به کار می‌رود. کمبود آن می‌تواند منجر به بروز بیماری گواتر شود. کمبود ید در مناطقی از دنیا که خاک آن‌ها فاقد ید باشند رخ می‌دهد. در چنین مناطقی خاک استفاده شده در کشاورزی فاقد ید بوده و محصولات غذایی تولید شده هم دارای ید کافی نیستند. اروپای شرقی، بخش‌هایی از هند، آمریکای جنوبی، آسیای جنوب شرقی و البته مناطقی از ایران با چنین شرایطی روبه‌رو هستند.
آهن
عنصر بعدی که کمبود آن می‌تواند منجر به اختلال‌های مهم در بدن شود آهن است. بیماری حاصل از کمبود آهن، کم‌خونی فقر آهن نام دارد که شایع‌ترین نوع کم‌خونی در سرتاسر دنیا است.
این بیماری دو گروه عمده از انسان‌ها را درگیر می‌کند. گروه اول کودکان در سنین رشد هستند که نیاز به میزان بیشتری آهن برای رشد دارند و در صورت عدم تأمین مقدار مناسب از آن در رژیم غذایی با کمبود آهن مواجه می‌شوند. گروه دوم هم خانم‌های جوان در سنین باروری هستند که به علت عادت ماهانه خون از دست می‌دهند. این گروه هم در صورت عدم جایگزینی آهن از دست رفته با خطر بروز کم‌خونی فقر آهن روبه‌رو هستند.
کلسیم و فسفات
کلسیم و فسفات دو ماده معدنی دیگری هستند که وظیفه اصلی آن‌ها حضور در ساختار اسکلت و استخوان‌های بدن است.
کلسیم و فسفر در انواع مختلفی از مواد غذایی از جمله شیر، تخم مرغ و سبزی‌ها یافت می‌شوند. به همین دلیل کمبود این مواد چندان رایج نیست.
کلسیم و فسفر در انواع مختلفی از مواد غذایی از جمله شیر، تخم مرغ و سبزی‌ها یافت می‌شوند. به همین دلیل کمبود این مواد چندان رایج نیست، اما آنچه می‌تواند سبب ایجاد کمبود کلسیم شود کاهش میزان ویتامین D است. نور آفتاب برای تولید ویتامین D ضروری و این ویتامین تولیدشده برای جذب کلسیم در بدن لازم است. بنابرین در افرادی که به میزان مناسب در معرض نور آفتاب قرار نمی‌گیرند به ویژه کودکان و نوجوانان در سنین رشد، کمبود ویتامین D منجر به کاهش جذب کلسیم می‌شود. این موضوع در سنین رشد مشکلاتی را در رشد استخوانی پدید می‌آورد و البته در سنین پس از رشد نیز در صورت طولانی شدن منجر به مشکلات متعدد استخوانی از جمله پوکی استخوان می‌شود.
تشخیص، درمان و پیشگیری
تشخیص قطعی کمبود مواد معدنی از طریق انجام آزمایش‌هایی روی پلاسما و گلبول‌های قرمز خون و همین‌طور ادرار صورت می‌گیرد. درمان نیز از طریق تجویز مکمل‌های دارویی انجام می‌شود و در حالت‌های شدید ممکن است نیاز به تزریق فوری ماده معدنی مورد نظر باشد.
در صورت استفاده مناسب و متعادل از همه مواد غذایی از منابع حیوانی و گیاهی معمولاً هیچکدام از حالت‌های کمبود مواد معدنی ناشی از مشکلات تغذیه‌ای رخ نمی‌دهد. در شرایط ویژه که یک ماده معدنی در رژیم غذایی منطقه جغرافیایی مورد نظر وجود نداشته باشد می‌توان با اجرای برنامه‌های ملی مانند افزودن این مواد به بعضی از خوراکی‌ها تا حد زیادی این کمبود را جبران کرد. مانند افزودن عنصر ید به نمک خوراکی که چندین سال است در بسیاری از کشورهای دنیا از جمله ایران انجام می‌شود و نتایج بسیار خوبی هم در جلوگیری از ابتلای افراد جامعه به کمبود ید و بیماری گواتر ناشی از آن داشته است.
