نعیمه دوستدار- فردا نوروز با همه زیبایی‌ها و رسم‌های رنگارنگش فرا می‌رسد، اما بیشتر زنان ایرانی سال جدید را با خستگی آغاز می‌کنند. در حالی که چند دقیقه‌ای بیشتر به تحویل سال نمانده، خانم خانه همچنان در تکاپو و رفت‌و آمد است و دستمال به دست، آخرین لکه‌ها و غبار‌ها را پاک می‌کند؛ غباری که دوباره خیلی زود بر همه‌چیز می‌نشیند.

سنت خانه‌تکانی از آن سنت‌های پر‌طرفدار در میان زنان ایرانی است و آن‌ها از هر قشر و طبقه‌ای که باشند، هرجور شده به آن پای‌بند می‌مانند. در این میان بین زن‌های کارمند و خانه‌دار هم فرقی نیست و کمتر کسی حاضر است به خاطر مشغله آن را به تعویق بیندازد.

خانه‌تکانی ایرانی‌ها از یک ماه مانده به نوروز آغاز می‌شود. خیلی از زن‌های ایرانی کارهای مربوط به خانه‌تکانی را تقسیم می‌کنند تا فشار کمتری را تحمل کنند. شستن تمام شستنی‌ها و روفتن تمام روفتنی‌ها، آن هم در یک خانه ایرانی پر از خرده‌ریز، کار ساده‌ای نیست. باید تمام کمد‌ها را بیرون ریخت و از نو چید. گل‌های قالی باید از نو بدرخشند و شیشه پنجره‌ها باید برق بزند.

رئیس جامعه پزشکان متخصص داخلی ایران می‌گوید که مراجعه زنان به مراکز درمانی به علت عوارض خانه تکانی ۱۵ درصد افزایش داشته است

 هیچ لکه‌ای پذیرفتنی نیست. برای این روزهای نفس‌گیر، خیلی‌ها از دیگران کمک می‌گیرند. بازار کار کارگران خانگی پررونق می‌شود و زنان برای پیدا کردن کارگران‌تر و فرز و مطمئن، سر و دست می‌شکنند، اما استفاده از نیروی کارگر، هم برای عده‌ای مقرون به صرفه نیست، هم پیدا کردنش در روزهای آخر سال کار ساده‌ای نیست. در ‌‌نهایت، حجم عمده کار تکاندن خانه، بر گردن زن خانه می‌افتد که معمولاً خیلی هم نمی‌تواند روی کمک اعضای دیگر خانواده حساب کند. مردانی که در این کار‌ها مشارکت کنند، کم هستند و مشارکت‌شان هم اغلب رضایت زن خانه را تامین نمی‌کند.

پای‌بند ماندن به سنت خانه‌تکانی اما جز خستگی و کسالت، عوارض دیگری هم برای زنان دارد. چندی پیش، رئیس جامعه پزشکان متخصص داخلی ایران هشدار داد که مراجعه زنان به مراکز درمانی به علت عوارض خانه تکانی ۱۵ درصد افزایش داشته است. به گفته رییس جامعه پزشکان متخصص داخلی، زنان در اسفند‌ماه، ۱۰ تا ۱۵ درصد بیشتر از ماه‌های دیگر سال به مراکز درمانی مراجعه می‌کنند. به‌نظر می‌رسد که این آمار حاصل شیوه خانه‌تکانی زنان باشد.

جدال فرش‌ها و جارو‌ها
مهین، ۵۶ ساله و خانه‌دار است. سه فرزند دارد و در زایمان آخرش دچار افتادگی مثانه شده است و مهره‌های کمرش فاصله پیدا کرده‌اند. از لبنیات و شیر بدش می‌آید و آخرین آزمایش‌هایش نشان داده‌اند که اوضاع تراکم استخوانش خوب نیست. با این حال، خانه‌تکانی از آن سنت‌هایی است که او به شدت به آن علاقه دارد و هرطور شده، ناله‌کنان و لنگ‌زنان، همه پرده‌ها را می‌شوید و شیشه‌ها را دستمال می‌کشد. در خانه آن‌ها خبری از مشارکت و کمک بقیه نیست و همین که بچه‌ها اتاقشان را مرتب کنند، راضی است.

بلند کردن فرش‌های سنگین و جابه‌جا کردن مبل‌ها و کمدهای سنگین‌تر و بالارفتن از نردبان برای دسترسی به بلندی‌ها و باز کردن و نصب دوباره پرده، تنها بخشی از فرایند سنگین خانه‌تکانی است که خیلی از زنان آن را به تنهایی به عهده می‌گیرند. این در حالی است که اغلب آنان به دلیل کمبود امکانات و نداشتن فرهنگ تقویت قوای جسمانی، عموماً آمادگی چندانی برای انجام فعالیت‌های سنگین ندارند و جسم‌شان در مقابل فشارهای ناشی از این فعالیت‌ها تاب نمی‌آورد. از سوی دیگر، بسیاری از زنان با سابقه چندین زایمان و انجام کارهای سنگین خانه به استمرار و رعایت نکردن اصول بهداشتی، بخشی از سلامت خود را از دست داده‌اند و با مجموعه‌ای از بیماری‌های مزمن نظیر ‌آرتروز گردن و زانو، کمردرد و پوکی استخوان دست وپنجه نرم می‌کنند. عوارض این بیماری‌ها با فعالیت‌هایی نظیر خانه‌تکانی شدت پیدا می‌کند.

دکتر ایرج خسرونیا، رییس جامعه پزشکان عمومی در این زمینه می‌گوید: “سقوط از بلندی و وارد شدن ضربه به گردن، دست و کمر تنها بخشی از عوارض خانه‌تکانی است. علاوه بر آن برخی از زنان به ویژه زنان مسن به علت فشار جسمانی ناشی از خانه‌تکانی دچار قلب درد، پرفشاری خون و تنگی نفس می‌شوند و در ‌‌نهایت کارشان به بیمارستان می‌کشد.”

خانه‌تکانی، یک مسئولیت زنانه؟
نازنین، کارمند رده‌بالای یک اداره دولتی است و تا ‌آخرین روزهای اسفند باید سر کار حاضر شود. تنها دو روز آخر سال را فرصت دارد تا همه کارهای مربوط به نوروز را انجام بدهد؛ از خرید گرفته تا خانه‌تکانی. او یک روز مانده به عید، همراه کارگری که از قبل هماهنگ کرده است، باید کل یک خانه ۱۱۰ متری را تمیز کند. با این‌که خیلی از کار‌ها را از قبل انجام داده و پرده‌ها را به خشک‌شویی داده و فرش‌ها را به قالی‌شویی سپرده، یک روز برای انجام تمام کار‌ها کم است. خود او هم مجبور است پابه‌پای کارگر کار کند و در ‌‌نهایت، معمولاً هم از نتیجه راضی نیست. همسر نازنین و فرزندانش چندان دخالتی در ماجرا نمی‌کنند و نازنین خسته از فشار کار روزهای آخرسال اداره، سال نو را با کمردرد آغاز می‌کند.

 از آنجا که فرهنگ همکاری و مشارکت در کارهای خانه هنوز در میان بسیاری از خانواده‌ها وجود ندارد، هرسال تمامه بار خانه‌تکانی بر دوش زنان می‌افتد

وسواس به تمیزی و سخت‌گیری زنان در انجام امور مربوط به نظافت خانه هم عامل دیگری است که باعث می‌شود خانه‌تکانی از یک رسم زیبای نوروزی به یک فشار غیر قابل تحمل تبدیل شود و از آنجا که فرهنگ همکاری و مشارکت در کارهای خانه هنوز در میان بسیاری از خانواده‌ها وجود ندارد، تمام بار آن بر دوش زنان بیفتد. خود زنان هم از مشارکت دیگران چندان استقبال نمی‌کنند و توصیه‌های مربوط به رعایت سلامت را جدی نمی‌گیرند. به علاوه، ‌بسیاری از زنان ایرانی به دلیل باورهای اعتقادی و فرهنگی، ترجیح می‌دهند در کارهای سنگین هم از زنان کمک بگیرند و تمایلی به استفاده از کارگران مرد ندارند و در نتیجه، فشار کارهای سنگین روی آن‌ها بیشتر می‌شود.

در کنار این حساسیت‌ها، اما یک عامل فنی هم وجود دارد که از ناآگاهی خود زنان ناشی می‌شود. انجام کارهای مربوط به نظافت، بدون در نظر گرفتن شرایط بهداشتی و علمی آن، سبب می‌شود خانه‌تکانی به یک کار خطرناک تبدیل شود. به گفته دکتر خسرونیا، عوارض استفاده غیر اصولی از مواد شوینده و سفیدکننده یکی از دلایل مراجعه بیشتر زنان به پزشکان در ماه آخر سال است. او گفته است: “متاسفانه برخی زنان موادی مانند جوهر نمک را در محیط بسته دستشویی و حمام با آب گرم مخلوط می‌کنند. مخلوط این دو ماده باعث تولید بخاری می‌شود که استنشاق آن باعث سوختن مجاری تنفسی، گوارشی، چشم و پوست می‌شود و این بیماران را باید سریع به اورژانس انتقال داد.”

قیمت سنگین یک خانه تمیز
با وجود توصیه‌هایی که معمولا در مورد شیوه به کارگیری مواد شوینده به زنان می‌شود و با وجود دیدن تجربه‌های مشابه، همچنان عده‌ای از زنان بدون در نظر گرفتن عوامل خطرساز، انواع مواد شوینده و پاک‌کننده را با هم مخلوط می‌کنند و بر‌اساس توصیه‌های غیر علمی، در تلاش برای رسیدن به نتیجه بهتر و خانه تمیزترند. 

مصرف مواد غذایی با دست‌های آلوده به مواد شوینده سمی، نمونه دیگری از این رفتارهای غیر اصولی است که در گزارش‌های پزشکان به آن اشاره شده و عواقبی مثل سوزش معده و گاهی اوقات استفراغ خونی دارد. زنان مبتلا به دیابت و فشار خون هم در این ایام در معرض خطر هستند و هرنوع فعالیت‌شان باید با در نظر گرفتن شرایط خاص جسمانی انجام شود. 

تقسیم کارهای مربوط به خانه‌تکانی در روزهای مختلف و توجه به شرایط جسمی و در نظرگرفتن بیماری‌های قبلی مهم‌ترین نکاتی هستند که زنان باید در روزهای پایانی آخر سال به آن توجه کنند و از یاد نبرند که دردسر به جا ماندن اثرات جبران نشدنی مانند مسومیت‌های تنفسی و آسم و ناراحتی‌های استخوانی، به یک خانه‌تکانی سنگین و موفق نمی‌ارزد.