دانشجویان به تفکیک جنسیتی تن نمی‌دهند

نعیمه دوستدار- چهره دانشگاه تغییر کرده است. حرکتی که از مدت‌ها پیش وعده انجام آن داده می‌شد، حالا کم‌کم عملی شده است و از گوشه و کنار خبر می‌رسد که سنگرها یکی‌یکی فتح شده‌اند. قرار است تا چند وقت دیگر، دخترها و پسرها کاملاً از هم جدا شوند. خیلی جاها درهای ورود و خروج جدا شده است و خیلی جاهای دیگر مثل آزمایشگاه‌ها و سالن‌های مطالعه، دختران و پسران از هم تفکیک شده‌اند. در بعضی دانشگاه‌ها دیگر همه کلاس‌ها جدا برگزار می‌شوند. طرحی که با انقلاب فرهنگی کامل نشد، حالا با شکل و شمایل جدیدتر در حال اجراست. دانشجوها در چند دانشگاه تجمع کرده‌اند و اعتراض‌ها ادامه دارد، اما نقطه پایان جداکردن زنان و مردان از یکدیگر کجاست؟

هنوز سال تحصیلی جدید شروع نشده بود که خبر رسید در بعضی دانشگاه‌ها، دانشجوها هنگام ثبت نام متوجه تغییرهای جدی در برنامه‌های درسی شده‌اند. در برنامه‌های جدید، کلاس‌های دختران و پسران جدا از هم برگزار می‌شدند. مسئولان دانشگاه مشهد پیش از دیگر دانشگاه‌ها اعلام کردند که قرار شده بسیاری از کلاس‌های دروس پایه، تمام واحد‌های دانشگاهی و کارگاهی و همچنین بیشتر واحد‌های تخصصی این دانشگاه را تک‌جنسیتی کنند و برای دانشجویان پسر و دختر کلاس‌های جداگانه در این دانشگاه برگزار شود.

جدایی آغاز می‌شود

دانشگاه امیرکبیر و یزد هم کلاس‌ها را دخترانه و پسرانه کردند. کلاس‌های دوره کارشناسی ارشد در دانشگاه علامه طباطبایی مانند دوره‌های کارشناسی تفکیک جنسیتی شد. رئیس دانشگاه آزاد اسلامی، ‌واحد ورامین – پیشوا، طرح تفکیک‌ جنسیتی را در ۶۴۷ کلاس این واحد دانشگاهی اجرا کرد. دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی، کلاس‌های جداگانه درسی برای دانشجویان دختر و پسر تشکیل داد. دانشگاه‌های فنی- حرفه‌ای و علمی- کاربردی هم اعلام کردند کلاس‌های‌شان را بر اساس تفکیک جنسیتی برگزار می‌کنند.

جمهوری اسلامی ‌می‌کوشد با حربه قرار دادن باورهای دینی و به بهانه اسلامی ‌کردن دانشگاه‌ها، در عمل بخش قابل توجهی از جامعه را از عرصه‌های شغلی، تحصیلی و سیاسی حذف کند

روز سیزدهم ‌شهریورماه جاری، خبرگزاری کار ایران (ایلنا) گزارش داد که غلامرضا خواجه سروری، معاون وزیر علوم، در یك نشست مطبوعاتی، برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی سال تحصیلی جدید را اعلام کرده است. او خبر از تشکیل هفت کارگروه برای اسلامی‌ کردن دانشگاه‌ها داد و گفت که قرار است در هر استان یک پردیس دخترانه ساخته شود.

در برخی دانشگاه‌ها هم طرح تفکیک جنسیتی به شکل‌های دیگری اجرا شد. بعضی جاها بوفه‌ها را از هم جدا کردند، بعضی جاها اتوبوس‌های دختران و پسران از هم جدا شدند و … این اتفاق ماجرای تازه‌ای نبود. از چندسال قبل، در بسیاری از دانشگاه‌ها تفکیک فضاهای عمومی ‌دختران و پسران مرسوم بوده و حتی دانشگاه علم و صنعت نام خود را در میان پیشتازان این عرصه ثبت کرده است. چند سالی بود که در برخی دانشکده‌های دانشگاه علم و صنعت مانند مهندسی شیمی، برق و چند دانشکده دیگر، دروس آزمایشگاهی، تمام کلاس‌های علوم پایه، درهای ورودی، سایت برخی دانشکده‌ها، سالن‌های مطالعه و حتی آسانسورها تفکیک جنسیتی شده بودند.

 از سهمیه‌بندی تا جدایی کامل

این اما روی دیگر سکه‌ای است که با سهمیه‌بندی جنسیتی، زنان را در ورود به دانشگاه، انتخاب رشته و محل تحصیل محدود کرد. بر اساس گزارش‌ها و آمارهای رسمی‌ منتشر شده از سوی وزارت علوم و سازمان سنجش آموزش کشور، در طول چندین سال برگزاری مداوم کنکور، یعنی ۲۸‌سال، دانشجویان پسر از حیث پذیرش در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی و حتی از لحاظ فارغ‌التحصیلی از این مراکز پیشتاز بودند، اما از سال تحصیلی ۷۷- ۷۶ این روند تغییر کرد. این بار دانشجویان دختر در ورود به دانشگاه جلو افتادند. تعداد دختران دانشجوی کشور از ۲۳‌درصد کل دانشجویان در سال ۵۷، به ۶۳درصد در سال ۸۵ رسید؛ یعنی طی ۲۷سال، حدود سه برابر افزایش یافت.

چنان که تا قبل از سال ۱۳۸۹، سهم دختران از کل جمعیت دانشجویی کشور بیش از ۶۰درصد دانشجویان ایران گزارش می‌شد، اما حالا بالاخره این ترکیب با تمام تلاش‌هایی که برای محدود کردن فرصت‌های دختران انجام شد به هم خورده است: از یک میلیون و ۵۴هزار و ۴۰۸نفر که در کنکور ۸۹-۹۰ پذیرفته شده‌اند، ۷/۴۸درصد را دختران و ۳/۵۱درصد را پسران تشکیل داده‌اند. اتفاقی که مسعود ‌هادیان دهکردی، رئیس موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در گفت‌و‌گو با خبرگزاری مهر، آن را نشانه تمایل بیشتر پسران به تحصیل بیان می‌کند؛ نه نتیجه تلاش این چند سال برای محدود کردن دختران.

سفره ما را جدا پهن کنید

داستان تفکیک جنسیتی یک داستان قدیمی در فرهنگ ایرانی است. خیلی پیش از آن‌که گفتمان رسمی ‌و حکومتی بخواهد دست به تفکیک بزند، عرف و سنت مذهبی این تفکیک را انجام داده است. از گذشته، سفره‌های زنانه و مردانه جدا از هم پهن شده‌اند و زنان و مردان در آیین‌های اجتماعی و خانوادگی از هم جدا بوده‌اند. با پیروزی انقلاب اسلامی، گفتمان رسمی ‌این تفکیک را به عنوان خواست عمومی ‌جامعه ترویج کرد. فضاهای عمومی ‌با تابلوی “خواهران” و ” برادران” از هم جدا شدند. چند سالی، جدا کردن فضای اتوبوس‌های شهری و بعدها مترو دغدغه بزرگ مسئولان شد و تاسیس بیمارستان، دانشگاه و حتی پارک‌های زنانه در دستور کار قرار گرفت.

در تمام این دوره‌ها، همواره دو نگاه به این مسئله وجود داشته است: نگاهی که این جداسازی را خواست زنان و جامعه و همسو با نیازهای آنان می‌داند و نگاهی که آن را بهانه‌ای برای محدود کردن حضور و مشارکت اجتماعی زنان می‌بیند. موافقان این نگاه معتقدند زنان با این نوع جداسازی‌ها نه تنها احساس آزادی و امنیت بیشتری می‌کنند بلکه زمینه برای حضور و مشارکت فعال‌تر آنها در اجتماع فراهم می‌شود. این گروه معتقدند خواست عمومی ‌زنان هم همین است؛ آن‌ها در فضاهای تفکیک شده راحت‌ترند.

طبیعی است که نمی‌توان گروهی از زنان را که چنین احساس و عقیده‌ای دارند نادیده گرفت. این دسته احساس می‌کنند حضور در محیط‌های زنانه به آن‌ها آزادی عمل بیشتری می‌دهد و می‌توانند بدون دغدغه نگاه و حضور ناامن مردانه، فعالیت کنند. این دسته از زنان در بوفه‌های جدا، اتوبوس‌های جدا و دانشگاه‌های جدا از مردان راحت‌ترند و این جدایی را در راستای اعتقادات دینی‌شان می‌دانند و از آن استقبال می‌کنند. به همین دلیل بود که بسیاری از طرح‌های مشابه گاه با استقبال عمومی در جامعه اجرا شدند و کمترین واکنش را برانگیختند. با تکیه بر همین نگاه است که مدیركل دفتر امور فرهنگی وزارت علوم، دکتر جلیل دارا، هجدهم مهر امسال در گفت وگو با پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت علوم گفت: “ایجاد دانشگاه دخترانه در هر استان به معنای احترام به جامعه بانوان دانشگاهی كشور و ایجاد فضایی مطابق خواسته‌های آن‌ها خواهد بود. تأسیس این دانشگاه‌ها از این باب كه دانشجویان دختر می‌توانند در كنار خانواده‌ خود باشند و در فضای فرهنگی متعلق به فرهنگ بومی خود زندگی كنند می‌تواند بسیاری از دغدغه‌های آنان را رفع كرده و از مشكلات احتمالی آن‌ها بکاهد.”

با این نگاه شاید عجیب نباشد اگر این جداسازی‌ها حتی در محیط دانشگاه هم مورد استقبال عده‌ای از دختران واقع شود و مشارکتی در اعتراض علیه آن نداشته باشند. این چیزی است که زینب پیغمبرزاده، فعال دانشجویی و از معترضان سهمیه بندی جنسیتی در دانشگاه‌ها هم آن را تایید می‌کند و می‌گوید: “طبیعی است که تعدادی از دختران بخصوص دختران مذهبی علاقه داشته باشند در محیط‌های جداگانه درس بخوانند. آن‌ها به بودن در پشت پرده عادت کرده‌اند و دنبال فضایی می‌گردند که در آن راحت باشند.”

اسلامی کردن یا حذف زنان؟

در مقابل، نگاه دیگری هم هست که این اقدامات را ناشی از نگاه ایدئولوژیک حکومت و در راستای حذف حضور و مشارکت اجتماعی زنان می‌داند. به اعتقاد مخالفان، تفکیک جنسیتی در واقع ناشی از هراس حکومت از قدرت گرفتن زنان و رشد اجتماعی- سیاسی آن‌هاست. بر اساس این نگاه رشد حضور زنان در محیط‌های علمی‌ آینده‌ای را نوید می‌دهد که در آن زنان در پست‌های کلیدی‌تر و حساس‌تری نقش خواهند داشت. با بالارفتن آگاهی‌های جنسیتی و .اجتماعی، زنان دیگر تنها عضو پذیرنده و تاییدکننده جامعه نخواهند بود و این به معنای بالا رفتن مطالبات اجتماعی این دسته است

بر اساس گفتمان حاکم بر نظریه تفکیک جنسیتی، مهم‌ترین هدف اجرای این طرح، اجرای کامل طرح حجاب و عفاف است و بر این اساس می‌کوشد عفاف را با اعمال فشار بیشتر روی زنان از طریق محدودیت در پوشش و کنترل رفتارهای آن‌ها ایجاد کند

به این معنا، جمهوری اسلامی ‌می‌کوشد با حربه باورهای دینی و به بهانه اسلامی ‌کردن دانشگاه‌ها، در عمل بخش قابل توجهی از جامعه را از عرصه‌های شغلی، تحصیلی و سیاسی حذف کند. این اتفاق در دانشگاه که یک نهاد مدرن است بیشتر ضرورت دارد.

زینب پیغمبرزاده معتقد است: “نیازی که پس از انقلاب اسلامی منجر به انقلاب فرهنگی شد، همچنان وجود دارد. حاکمیت ایدئولوژیک نیاز دارد که ارزش‌هایش را بازتولید کند و این امر به چالش مذهب و دانشگاه می‌انجامد. دانشگاه از معدود جاهایی است که دختران و پسران در آن با هم ارتباط برقرار می‌کنند و این در تضاد با ایدئولوژی است. بنابراین می‌کوشند هرچه بیشتر این محیط را در کنترل داشته باشند.”

تفکیک جنسیتی می‌تواند عوارض دیگری هم داشته باشد. بر اساس گفتمان حاکم بر نظریه تفکیک جنسیتی، مهم‌ترین هدف اجرای این طرح، اجرای کامل طرح حجاب و عفاف است و بر این اساس می‌کوشد عفاف را با اعمال فشار بیشتر روی زنان از طریق محدودیت در پوشش و کنترل رفتارهای آن‌ها ایجاد کند و از این منظر نقشی برای ارزش‌های اخلاقی و کنترل رفتارهای نابهنجار قائل نیست و چاره را تنها در حذف زنان می‌بیند. به نظر خانم پیغمبرزاده، از بین رفتن فرصت ارتباط انسانی میان دختران و پسران باعث ناسالم شدن روابط انسانی می‌شود. خشونت، طلاق و از بین رفتن احترام زن از نتایج چنین تفکیک‌هایی است. در این نگاه، زنان به عنوان ابژه جنسی فروکاسته می‌شوند. آن‌ها موجوداتی هستند که باید انتخاب شوند؛ نه فاعلی که تصمیم می‌گیرد و ارتباط برقرار کند.

این جدال ادامه دارد

با این‌که تفکیک جنسیتی با آغاز سال تحصیلی واکنش‌هایی را در میان دانشجویان برانگیخته و در مواردی دانشجویان با پخش شب‌نامه و تجمع به این روند اعتراض کرده‌اند، به نظر می‌رسد این قصه سر دراز داشته باشد. به نظر می‌رسد جداسازی دختران و پسران به لحاظ فرهنگی در شهرهای کوچک و دانشگاه‌های کوچک به خاطر فرهنگ حاکم بر محیط راحت‌تر اتفاق می‌افتد.

از طرف دیگر، با افزایش اعمال فشار بر فعالان دانشجویی، محروم شدن و ستاره‌دار شدن، هزینه فعالیت‌های اعتراضی برای دانشجویان بالا رفته است. خانم پیغمبرزاده می‌گوید: “با اعمال سهمیه‌بندی، تعداد دخترها کم می‌شود. همچنین ورود دانشجویانی با سهمیه بسیج و … ترکیب دانشگاه را تغییر می‌دهد. با این حال جامعه نسبت به این اتفاق‌ها بی‌تفاوت نیست. دخترها بیش از گذشته با حقوق‌شان آشنا هستند و پسرها هم بیشتر از قبل به برابری اعتقاد دارند. همچنین جنبش‌های صنفی در حمایت از دختران دانشجو واکنش نشان می‌دهند و حساسیت دارند. بی‌تردید، این چالش در دانشگاه‌های بزرگ ادامه پیدا خواهد کرد، هرچند شرایط کلی سیاسی هم در این جریان بی‌‌تاثیر نخواهد بود.”

۳۰ سال است تلاش می‌شود زنان و مردان ارتباط کمتری با هم داشته باشند. در این ۳۰سال گرچه گاهی روند جدا کردن زنان و مردان شدت گرفته اما هیچ‌گاه با این جدیت دنبال نشده است. گرچه دولت ادعا می‌کند چندان علاقه‌ای به اجرای چنین طرح‌هایی ندارد و محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌ جمهور ایران، برای بررسی بیشتر این طرح نامه‌نگاری می‌کند، اما مجلس خبرگان رهبری در بیانیه پایانی دهمین اجلاس خود از مسئولان آموزش عالی ایران می‌خواهد طرح تفکیک جنسیتی را در دانشگاه‌ها اجرا کنند. این به آن معناست که جدال بر سر جداسازی زنان و مردان در جمهوری اسلامی همچنان ادامه خواهد داشت.

طرح از فیروزه مهاجر. منتشر شده در روزنامه فرهیختگان