تلاش میراث فرهنگی برای ثبت جهانی مرده‌ریگ اجدادی: این‌بار قنات‌ها

دو تن از مسئولان بلندپایه سازمان میراث فرهنگی برای دفاع از پرونده قنات ایرانی به پاریس سفر کرده‌اند. ۱۰ آذر ماه نشست تخصصی پنل میراث جهانی «ایکوموس» در پاریس برگزار شد و پرونده ثبت جهانی قنات ایراتی هم به بحث گذاشته شد.

سازمان میراث فرهنگی در سال جاری پرونده‌های بیابان لوت و قنات‌های ایران را به دست یونسکو رسانده بود. یونسکو در تیر ۹۴ بررسی پرونده ثبت جهانی قنات ایرانی را در دستور کار قرار داد و پس از آنکه نظر کارشناسان بین‌المللی را جویا شد، حالا محمدحسن طالبیان (معاون سازمان میراث فرهنگی)، محمد بهشتی (رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی) را برای پاسخگویی در برابر این پرونده به پاریس فراخوانده است. نشست تخصصی پنل میراث جهانی «ایکوموس» روز گذشته به پایان رسید.

آنچه که از نبوغ گذشتگان باقی مانده

محمد حسین طالبیان درباره نحوه بررسی ثبت جهانی قنات ایرانی و نتایج پنل «ایکوموس» می‌گوید: «نتیجه نهایی این پنل در پایان سال به کمیته میراث جهانی ارسال می‌شود که البته به هیچ‌وجه به معنای تأیید یا رد پرونده زنجیره‌ای قنات ایرانی نیست.»

به گفته معاون سازمان میراث فرهنگی «قضاوت نهایی به عهده کمیته میراث جهانی یونسکوست که در تیرماه سال آینده برگزار می‌شود.»

در ایران در مجموع ۴۰ هزار رشته قنات وجود دارد. قنات زارچ به طول ۸۲ کیلومتر طولانی‌تر قنات کشور و قنات قصبه گناباد با قدمت ۲ هزار و ۶۰۰ سال پرقدمت‌ترین قنات ایران است. علاوه بر این دو قنات، نام قنات‌های حسن‌آباد مهریز در یزد، قنات جوپار در کرمان و قنات اکبرآباد و قاسم‌آباد بروات و سه قنات در استان اصفهان در پرونده ثبت جهانی قنات‌ها ذکر شده است.

با وجود آنکه هنوز کمیته میراث جهانی یونسکو نظر نهایی‌اش درباره این پرونده را اعلام نکرده، مسئولان میراث فرهنگی کشور ارجاع پرونده ثبت قنات ایرانی به یونسکو را به عنوان یک موفقیت بزرگ برای دولت «تدبیر و امید» جلوه داده‌اند.

بحران آب و تن‌شویی زن شوهرمرده در قنات

در فهرست میراث جهانی یونسکو در مجموع ۸۷۸ اثر از ۱۴۵ کشور جهان ثبت شده است. از میان این آثار ۶۷۹ اثر در فهرست میراث فرهنگی و ۱۷۴ اثر در فهرست آثار طبیعی قرار دارد. ۲۵ اثر هم در هر دو فهرست ثبت شده‌اند. هدف یونسکو از ثبت این آثار تقویت احساسات ملی نیست. یونسکو با ثبت جهانی یک اثر اعلام می‌کند که آن اثر فرهنگی یا طبیعی به بشریت تعلق دارد و باید در حفظ آن کوشید.

معاون سازمان میراث فرهنگی اما می‌گوید: «قنات گناباد شاهکار نبوغ بشر و از ابداعات نیاکان ایران زمین در احصا و مدیریت منابع آبی ایران است.»

به گفته فاطمه اسفندیاری مهنی، کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی، در گذشته در بعضی از روستاهای ایران زمان کم‌آبی برای قنات کم‌آب زن شوهر مرده‌ای را صیغه می‌کردند، به او مقداری گندم می‌دادند که در آب قنات خود را بشوید و به این ترتیب امید داشتند که آب قنات افزایش پیدا کند.

از این شاهکار نبوغ بشر در تسکین بحران آب در ایران چه عاید مردم می‌شود؟ مسئولان سازمان میراث فرهنگی پاسخ می‌دهند: رونق گردشگری در ایران. در همان حال بر اساس آماری که جمهوری اسلامی منتشر کرده، از آغاز انقلاب تاکنون ۷۵٪ آب‌های شیرین زیرزمینی ایران مصرف شده است.

بسیاری از قنات‌ها هم رو به ویرانی گذاشته است. برای مثال قنات روستای ملاباشی، یکی از قنات‌های قدیمی استان یزد با قدمت ۷۰۰ سال و میزان آبدهی ۶۰ لیتر در ثانیه در سال جاری با کوشش و هزینه کشاورزان محلی تا حدی مرمت شد و مسئولان بودجه‌ای را برای مرمت این قنات در اختیار کشاورزان قرار ندادند.

به گفته یکی از کشاورزان این روستا «قبل از انقلاب، آب فراوان قنات [ملاباشی] در اختیار مردم روستا بود ولی پس از انقلاب، آب قنات توسط چاه‌هایی که در باغ‌های مهریز زده شد کشیده شد، تا آنجا که آب قنات خشکید و گواهی فوت [خشک دائمی و غیر قابل استفاده بودن قنات] برای قنات صادر شد و مردم روستا مجبور به حفر چاه شدند.»

نخستین پرونده‌ای که در دوران جمهوری اسلامی به ثبت جهانی رسید، تخت جمشید بود. غلامحسین ساعدی، نویسنده فقید ایرانی گزارش می‌دهد که پس از پیروزی انقلاب عده‌ای با بولدوز به سوی تخت‌جمشید رفتند که آن را با خاک یکسان کنند. حمام خسروخان، ارک تبریز وگنج‌نامه همدان از نخستین آثار تخریب شده یا خسارت دیده در صدر انقلاب بود. اکنون که اغلب قنات‌ها در کمتر از سه دهه خشک شده‌اند، میراث فرهنگی در صدد ثبت جهانی آن‌ها به عنوان «شاهکار نبوغ بشر» برآمده است. آیا می‌توان گفت که در ایران هر آنچه که از مرده‌ریگ اجدادی باقی مانده اما به دلیل سوءمدیریت‌ها رو به نابودی می‌گذارد، به ثبت جهانی هم نزدیک می‌شود؟