مشکل رده‌بندی ادیان و تعریف دین

مقاله‌ای که در زیر بخش دوم آن را می‌خوانید، نوشته فشرده و در عین حال نسبتا جامعی است در توضیح مفهوم دین در متن اندیشه غرب مسیحی. در نوشته‌های جدید در زمینه دین‌شناسی به آن مدام استناد می‌شود. نویسنده مقاله، جاناتان زد. اسمیت، استاد تاریخ ادیان، در دانشگاه شیکاگو است.

مشخصات اصل انگلیسی مقاله چنین است:

Jonathan Z. Smith, “Religion, Religions, Religious”, in: Critical Terms for Religious Studies, Edited by Mark C. Taylor, The University of Chicago Press 1998, pp. 269-284

موضوع بخش اول تطور مفهوم دین در جریان برخورد فرهنگ‌ها از آغاز عصر جدید تا قرن ۱۹ بود.

بحث رده‌بندی ادیان

تا قرنِ نوزدهم مجموعه‌ای متفاوت از مسائلِ مربوط به رده‌بندی درباره‌ی ”ادیان“ مطرح شد و اهمیت یافت: آیا ”ادیانِ“ مختلف گونه‌هایی از ”دین“ عام هستند؟ آیا ”دین“ آغازگری یگانه است، یک گونه‌ی نخستین، [1] یا گونه‌ی فرهنگی‌ای مادون؟ چطور می‌توان ”ادیانِ“ متعدد را طبقه‌بندی کرد؟

مسئله‌ی ”ادیان“ در پاسخ به انفجارِ اطلاعات مطرح شد. افزایشِ یادگیری و استادی در زبان‌هایِ غیراروپایی، تا نیمه‌ی دومِ قرنِ هجدهم به ارائه‌ی مجموعه‌ای از ترجمه‌ها و نسخه‌هایِ دیگرِ متونِ مقدس انجامید. مبلغینِ مذهبی، صاحب‌منصبانِ مستعمرات، و مسافران تشریح و توصیفاتی قوم‌نگارانه به‌دست دادند. دائرة ‌المعارف‌هایِ ادیان، فرهنگ‌ها، و کتاب‌هایِ راهنما (این آخری بیش‌ترِ اوقات عنوانِ ”تاریخِ ادیان“ را بر خود می‌گرفت) منتشر شدند تا این داده‌ها را طبقه‌بندی کنند.

یکی از نخستین کتاب‌هایِ راهنما را اندیشمندِ لوتری، یوهان هاینریش اورسین[2] (۱۵۶۳) نوشته بود، که تمرکزش بر مذاهبِ مختلفِ مسیحیت بود، و الگویی طرح کرده بود که تا به امروز پابرجا مانده: این‌که بهترین طبقه‌بندیِ تاریخِ ”ادیانِ“ بزرگ براساسِ تاریخِ فرقه‌ای است، که از این طریق الگویِ الحادشناختیِ اعتذاریِ اولیاء دین بازتولید می‌شود. تا هنگامِ نوشته شدنِ کتابِ پژوهشی درباره‌ی تنوعِ زبان‌ها و ادیان (۱۶۱۴) برِرِوود، این چشم‌انداز تا بدان حد بسط یافت که نه فقط داده‌هایِ مسیحی بلکه اطلاعات مربوط به یهودیت، اسلام، و ”بت‌پرستی“ را هم در بر می‌گرفت. این طرحِ چهارگانه را نویسندگانِ دیگرِ قرنِ هفدهم (مثلاً، گوبهارت مایر[3]، تاریخ ادیان، مسیحیت، یهودیت، غیریهود،محمدباوری[4] (۱۶۹۷)) تا سال‌هایی چند از قرنِ نوزدهم ادامه دادند (هانا آدامز، فرهنگ تمام ادیان و مذاهبِ دینی، یهود، بت‌پرست، مسلمان، و مسیحی، کهن و مدرن (۱۸۱۷)؛ دیوید بندیکت، تاریخ همه‌ی ادیان، به‌تفکیکِ الحاد، اسلام، یهودیت، و مسیحیت (۱۸۲۴)؛ جی. نیوتون براون، دایره‌المعارفِ دانش دینی: یا، فرهنگ… شامل تعاریفِ همه‌ی اصطلاح‌هایِ دینی؛ گزارشی بی‌طرف از مذاهبِ اصلیِ مسیحیت که از میلادِ مسیح تا به امروز در جهان وجود داشته‌اند، به‌همراه آموزه‌ها، رسوم و تشریفاتِ دین، و نیز همه‌ی این‌ها در موردِ مللِ یهود و مسلمان و ملحد، همراه با آداب و سننِ شرق (۱۸۳۵)؛ وینسنت میلنر، مذاهبِ دینیِ جهان: شاملِ نگاهی جامع بر ریشه‌ها، تاریخ و شرایطِ فرقه‌هایِ مختلفِ مسیحیان، یهودیان، و مسلمانان، و نیز گونه‌هایِ الحادیِ دین که در کشورهای مختلفِ کره‌ی زمین وجود دارند (۱۸۷۲)). متعاقبِ این اتفاق در چهارمین دسته‌بندیِ برِرِوود، یعنی ”بت‌پرستی“ هم میزانِ مطالعاتِ موجود، با افزوده شدنِ اطلاعات بیش‌تر درباره‌ی ادیانِ شرقی و مردمِ سنّتی، افزایشِ‌ قابل‌ملاحظه‌ای یافت. نخستین اثر در این میان را الکساندر راس نوشت، پانسِبیا: یا نگاهی به تمامِ ادیانِ جهان از زمانِ خلقت تا به امروز (۱۶۱۴)، و پس از آن جریانِ ثابتی از آثارِ مرجع منتشر شدند که بدین مهم اشتغال داشتند، از جمله کتابِ برنارد پیکارت و جی. اف. برنارد، با عنوانِ مناسک و عرفیات آحاد مردم جهان[5] (۴۳-۱۷۲۳)؛ اثرِ آنتوآن بانیه، تاریخ جامع مناسک، عرفیات و آداب مذهبیِ مردم جهان[6] (۱۷۴۱)؛ توماس براوتون، فرهنگِ تاریخیِ همه‌ی ادیان، از خلقتِ جهان تا زمان حال (۱۷۴۲)؛ کریستوفر ماینرز، کلیات تاریخِ همه‌ی ادیان[7] (۱۷۸۵) و تاریخِ جامعِ انتقادیِ ادیان [8] (۷-۱۸۰۶)؛ جان بِلِمی، تاریخِ همه‌ی ادیان (۱۸۱۲)؛ و بنژامن کنستانت، پیرامون بررسی مذهب در منابعش، اَشکالش و تکوینش[9] (۳۱-۱۸۲۴). این مهم به ابداعِ اصطلاحاتِ آشنایِ ”بودیسم[10]“ (۱۸۲۱)، ”هندوئیسم[11]“ (۱۸۲۹، که جایگزینِ صورت قرنِ هفدهمی‌اش یعنی ”دین هندو[12]“ و ”دین بانیان[13]“ شد)، ”تائوئیسم[14]“ (۱۸۳۹)، و ”کنفوسیانیسم[15]“ (۱۸۶۲) انجامید. دستورکارِ مبرم در این میان این بود که نظمی میانِ گونه‌هایِ مختلف برقرار شود. صرفاً رده‌شناسیِ کافی بود که می‌تونست یک ”تاریخ طبیعی“ از دین را به یک ”علم“ تبدیل کند.

قالب دوبینی در تفکیک ادیان

رایج‌ترین قالبِ طبقه‌بندیِ ادیان، که هم در طبقه‌بندی‌هایِ بومی پیدا می‌شد و هم در واژگانِ دانشمندان، قالبی دوبین بود و می‌شد آن را، صرف‌نظر از هر تفاوتی که در نظر گرفته شود، به ”از آنِ دیگران“ و ”از آنِ ما“ فروکاهید. تا زمانِ اعتذاریونِ لاتینِ‌ مسیحیِ قرنِ چهارم، واژگانِ دوبینی پرقدرت در کار بود و می‌شد صرف‌نظر از تاریخچه‌ی هر اصطلاح آن را به‌نحوِ جابه‌جاشدنی‌ به‌کار بست: ”دین ما / دینِ آنها“ که دومی را اغلب با استفاده از اصطلاحاتی عام مثلِ ”کفر“، ”الحاد“ یا ”بت‌پرستی“ بیان می‌کردند؛ ”دین راستین / دین دروغین“؛ ”دینِ روحانی (یا باطنی) / دین مادی (یا مادّی)“؛ ”توحید (اگرچه این اصطلاح خود واژه‌ای‌ست متأخر) / شرک“؛ ”دین / خرافه“؛ ”دین / جادو.“

این ادبیات به مجادلاتِ میان‌ِ ادیان بر سرِ کفرگویی‌ها راه یافت، و بعد در اظهاراتِ مثبتِ احیاء معطوف به خاستگاه در هرمسیه‌ی[16] رنسانسِ مسیحی، و نیز، به‌ کلان‌ترین و مُصرترین شکل، در جدلیاتِ پروتستانی در برابرِ کاتولیسیسمِ روم، جانی تازه گرفت. و همین‌طور، از قرنِ شانزدهم به بعد، ابزاری بود برای ارزیابیِ ادیانِ نویافته.

مسیحیت، در قالبِ تصویری از گونه‌ی ایده‌آل‌اش، با تعالیِ شمارشِ چهارگانه‌ی ادیان – مسیحیت، یهودیت، اسلام، و ”بت‌پرستی“ – به حدوسطی تبدیل شد که یهودیت و اسلام در آن به‌نحوِ حیرت‌انگیزِ بغرنجی اشتراک داشتند. به‌مددِ واژه‌ای وام‌گرفته از واژگانِ مسلمانان، این سه ”دینِ ابراهیمی“ مجموعه‌ای را می‌ساختند که برتر و علیهِ یک دیگریِ نامتمایز بود:

حقیقتاً محتمل است، که همه‌ی نظام‌هایِ بت‌پرستانه‌ی دینی، که تا کنون در جهان وجود داشته، ریشه‌ای مشترک داشته‌اند، و قوّه‌ی خیال و تحریف‌هایِ مللِ مختلف آن را جرح و تعدیل کرده است. جوهرِ بت‌پرستی همه‌جا یکی است. بت‌پرستی همه‌جا در اصول و رسوم ”منفور“ است، و همه‌جا موجبِ فلاکتِ بسیارِ بی‌حد. (براون، ۱۸۳۵، ۲۲۹.)

نخستین مشکلِ طبقه‌بندیِ ادیان تجزیه‌ی این طبقه‌بندی‌هاست.

یکی از ماندگارترین حیله‌ها برای این کار تبدیلِ دوگانه‌ی معرفت‌شناختیِ طبیعی/ماوراءالطبیعه به ویژگیِ موضوعِ باور (مثلِ ”پرستشِ طبیعت“) و قرار دادنِ این دو اصطلاح در رابطه‌ای تاریخی است.

عناصرِ طبیعت… نخستین خدایگانِ انسان بودند؛ انسان عموماً پرستش را از پرستشِ موجوداتِ مادّی آغاز کرده است… همه‌چیز شخصیت بخشیده می‌شد.. فلاسفه‌ و شعرایِ طبیعی ]بعدها[ طبیعت را از خودشان – از قوایِ ویژه‌ی خودشان – از قوّه‌ی کنشِ خودشان ]تمیز دادند.[ سپس به‌درجاتی از این قوّه موجودی لاادری ساختند، که همچون گذشته شخصیت داده شد: این موجودِ ماوراءالطبیعه‌ی انتزاعی که جنباننده‌ی طبیعت، یا خدا، نامیده شد. (میراباود ۱۷۷۰، ۲:۴)

این طرحِ ساده از دو گونه‌ی ادیان را می‌توان با افزودنِ مراحلِ میانی به رده‌هایِ دنیوی و غیرروحانی هم بسط داد.

تقسیم‌بندی‌های قرن نوزدهمی

رویکردهای انسان‌شناختیِ قرنِ نوزدهم بر شمارِ فزاینده‌ی طبقه‌بندی‌هایِ ”طبیعیِ“ دین، به‌ویژه برایِ انسان‌هایِ اولیه، که ”انسان‌هایِ طبیعی[17]“ تلقّی می‌شدند، متمرکز بودند. این نظریه‌ها، که اغلب به غلط تکامل‌باور خوانده می‌شدند، هیچ بُعدِ تاریخی‌ای برایِ آن‌چه طبقه‌بندی می‌کردند قائل نبودند، و در عوض هر واحدِ قومی را در یک ”مرحله‌ی توسعه“ی خاص از کلِ تفکر و فعالیتِ دینیِ بشر قرار می‌دادند. دینِ ”طبیعی“ به یادگارپرستی، [18] توتِم‌پرستی، شَمَنیسم، خداانسان‌انگاری، [19] پیشاجان‌پنداری، [20] جاندارپنداری، [21] خدایانِ خویشاوند، ارواحِ نگهبان، پرستشِ نیاکان، خدایانِ‌ چندگانه، و بسیاری دیگر، تقسیم شد. اگر قرار باشد طبقه‌بندیِ ”طبیعی“ را شاملِ نه فقط ”انسان‌هایِ اولیه“ بلکه همچنین ”مردمان باستان“ کسانی که اندیشمندان در هم‌زادپنداری با آن‌ها راحت‌تر هستند، در نظر بگیریم، آن‌گاه اندیشه‌ای کم‌جان از پویاییِ تاریخی ظهور می‌کند. مثلاً، اِی. اِم. فِیربرِین در مطالعاتی در بابِ فلسفه‌ی دین و تاریخ (۱۸۷۶) ”ادیانِ خودانگیخته یا طبیعی“ را به دو دسته تقسیم می‌کند، ”طبیعت‌گرایی‌هایِ بدوی“ (که شاملِ ”انسان‌هایِ اولیه“ و یونانیان، هندوان، توتنی‌ها، و اسلاو‌هایِ ”اولیه“ می‌شود) و ”طبیعت‌گرایی‌هایِ دگردیسیده“ (مثلِ یونانیان و رومی‌ها و مصریانِ ”متأخر“ و چینی‌هایِ ”باستان.“)

”ادیانِ متعالی“ که می‌شد ”روحانی“ خواندشان، مستلزمِ تکنیکِ تقسیم و تفکیکِ متفاوتی بودند، تکنیکی که تاریخ را به حساب آورد. یک پیشنهاد، که دوگانه‌ای بدیل را پیش نهاد که تا به امروز به قوّتِ خود باقی است، از سویِ سانسکریت‌شناسِ شهیرِ امریکایی، دبیلو. دی. ویتنی (۱۸۸۱، ۴۵۱) مطرح شد: ”هیچ تمیزِ آشکاری میانِ ادیان وجود ندارد، جز آن که برای تفکیکِ یک دینِ نژادی – که همچون یک زبان محصولِ جعیِ خردِ یک جامعه، رشدِ ناخودآگاهِ نسل‌ها، است – از دینی که بنیان‌گذاری یگانه دارد، به‌کار می‌بندیم.“ او نمونه‌هایِ دینِ نوعِ دوم را زرتشتیت، اسلام، بوداییسم، و مسیحیت می‌داند و اشاره می‌کند که موردِ آخر را می‌توان دینی دانست که ”از یک دین ]یهودیت[ که به یک نژاد محدود بود برخاسته است.“ ویتنی در این‌جا معمایی را که مطالعه‌ی ”ادیان“ از نقطه‌نظری روحانی پیشِ رو گذاشته، آشکار می‌سازد. شمارشِ چهارگانه‌ی قدیم از سه ”دینِ ابراهیمی“ به‌اضافه‌ی ”بت‌پرستی“ نیازمندِ بازنگری بود. یهودیت باید از دیدگاهِ اعتذاریِ مسیحیت تنزلِ درجه می‌یافت، زیرا که یک ”دین تازه“ای نوعی بود؛ بوداییسم باید ترفیع می‌یافت زیرا که در تاریخِ دو قرنِ تصوّرِ غربی از بودیسم، به ”دینِ روحانیِ“ نوعی تبدیل شده بود.

فِیربرِین الگویِ خویش را چنان تعدیل کرد که دوگانگیِ نهایی میانِ ”ادیانِ خودانگیخته یا طبیعی“ و ”ادیانِ بنیان‌نهاده“ باشد، که دسته‌ی دوم خود شاملِ دو طبقه بود، که هریک با اصطلاحِ به‌شدت مثبتِ پروتستان تفکیک می‌شد: ”طبیعیِ اصلاح‌شده“ (شاملِ دینِ آرکائیکِ (کهنه‌ی) بنی‌اسرائیل (موسی‌باوری[22])، زرتشتیت، کنفوسینیسم، تائویسم)، و ”روحانیِ اصلاح‌شده“ که به سه‌گانه‌ی جدید محدود می‌شد و بس (بودائیسم، اسلام، و مسیحیت.) همه‌ی ”ادیانِ“ دیگر در یکی از سه دسته‌ی ”طبیعی“ قرار می‌گیرند، که واژه‌ی جایگزین برای دسته‌ی قدیمی‌ترِ ”بت‌پرستی“ بود.

بادوام‌ترین اختراع، ابداعِ طبقه‌بندیِ ”ادیانِ جهان‌شمول“ یا ”جهانی“ بود، دسته‌ای که ظاهراً دلالتِ تاریخی داشت هم تعبیرِ جغرافیایی. این اصطلاح در طرحِ طبقه‌بندی‌ای به‌وجود آمد و جای گرفت که دسته‌هایِ طبقه‌بندیِ قبلی را در اثری که نخستین اثرِ کلاسیکِ علمِ شناختِ دین است در هم آمیخته بود؛ طرحِ تاریخِ ادیان تا انتشارِ ادیانِ جهان‌شمول (۱۸۷۶)، اثر کورنلیوس پتروس تیه‌له[23]. و پس از آن در مقاله‌ی ”ادیانِ“ تیه‌له در نهمین ویرایشِ دایره‌المعارف بریتانیکا (۱۸۸۴) دوباره مطرح شد. طبقه‌بندیِ ”ریخت‌شناختیِ“ تیه‌له، که طرحِ ”دستیابی“ به ”مراحل توسعه‌ی“ هر دین را می‌ریزد، اصلِ بنیادینِ مخصوص به خود از تفکیکِ ”دین طبیعی“ و ”دینِ اخلاقی“ را دارد، که او خودآگاهانه آن را با تمیزِ ویتنی میانِ ”دین نژادی“ و ”دین بنیان‌نهاده“ قرین می‌داندش. ”دین طبیعی“ سه تیره دارد، که یکی از آن‌ها دو سرده دارد. تیره‌ی نخست شاملِ ”ادیانِ جادوییِ چندشیطان‌پرستانه[24] تحتِ کنترلِ جاندارپنداری“ است. ”همه‌ی ادیانِ مردمانِ موسوم به بدوی (وحشی) یا نامتمدن“ به این دسته تعلق دارند. تیه‌له، شاید در اشاره به اثراتِ استعمارگری، می‌افزاید که وضعیتِ کنونیِ این مردمان ”صرفاً بازمانده‌ی تخفیف‌یافته‌ی آن‌ وضعیتی است که زمانی داشتند.“

تیره‌ی دومِ ”ادیانِ طبیعی“ دسته‌ی ”ادیانِ جادوییِ پالوده یا سازمان‌یافته“ است، که تیه‌له آن‌ها را ”شِرکِ نیم‌انسان‌نیم‌جانوری[25]“ می‌خواند، که براساسِ آن ”خدایان گاه در قالبی انسانی نمود می‌یابند، و بیش‌ترِ اوقات در قامتِ یک جانور.“ این ادیان به‌لحاظِ سیاسی به دو تیره تقسیم می‌شوند، ”سازمان‌نیافته“ (قبیله‌ای) و ”سازمان‌یافته“ (همایونی). تیره‌ی ”سازمان‌نیافته“ شاملِ سنّت‌هایِ کامی[26] ژاپن، دراویدی‌ها، [27] فین‌ها، [28] ”ادیانِ قدیمِ عرب، ادیانِ قدیمِ پِلاسگی، [29] ادیانِ قدیمِ یونانیانِ ایتالیای باستان، دینِ اتروسکی[30] پیش از آن‌که با عناصرِ یونانی آمیخته شود، ]و[ ادیانِ قدیمیِ اسلاو.“ تیره‌ی ”سازمان‌یافته“ شاملِ ”ادیانِ شبه‌متمدنِ امریکا… دینِ باستانیِ امپراتوریِ چین، دینِ باستانیِ بابل (کلدانی[31])، ]و[ دینِ مصر“ است.

تیره‌ی سوم، ”شِرکِ نیم‌انسان‌نیم‌جانوری“ با ”پرستشِ موجوداتِ انسان‌گونه اما فراانسانی و شبه‌اخلاقی“ شناخته می‌شود (ویژگیِ دوم (شبه‌اخلاقی) نشان می‌دهد که گرچه خدایان اغلب طوری تصویر می‌شوند که گویی دغدغه‌ی خیر و شر دارند، اساساً غیراخلاقی نمایش داده می‌شوند.) در این دسته ”دینِ وِداییِ[32] باستان (هند، ) دینِ پیشازرتشتیِ ایران، دینِ نورسته‌یِ بابل و آشور، ادیانِ مللِ تمدن‌یافته‌ی دیگر، ادیانِ سامی‌ها، سلتی‌ها، ژرمن‌ها، هلنی‌ها، و یونانیان و رومیانِ باستان.“

هر آن‌چه سوایِ این ”ادیانِ طبیعی“ است به دسته‌ی اصلیِ دوم تعلق دارد، یعنی ”ادیانِ اخلاقی“ که به ”جوامعِ دینیِ عرفیِ ملّی“ که ویژگی‌شان ”بنیادِ مبتنی بر یک قانون یا متنِ مقدس“ است، یعنی ”تائوئیسم و کنفوسینایسم… برهمنیسم، با فرقه‌هایِ مختلفِ باستانی و مدرن‌اش، برهمابوداییسم[33] و بودیسمِ بدوی، مزداییسم (زرتشتیت) با فرقه‌های‌اش، موسویت ]و[ یهودیت“ و ”جوامعِ دینیِ جهان‌شمول“ که فقط سه عضو دارد: اسلام، بوداییسم و مسیحیت. وجه مشخّصه‌ی این ادیان اختصاص‌شان به منافعِ ویژه‌ی نه فقط یک ملّت بلکه بشریّت است؛ این‌ها سنّت‌هایِ جذب‌کننده[34]‌هستند.

“دین جهانی”

تیه‌له، پس از بحثِ مفصل درباره‌ی شایستگی‌هایِ برچسب‌هایِ ”جهان‌شمول“ ”جهانی“ و ”ادیانِ جهان“ زبانِ استعمارطلبِ بی‌پرده‌ای را به کار می‌گیرد تا به دفاع از تصمیمِ خویش بپردازد در کاربردِ واژه‌ی ”ادیانِ جهان“ به‌منظورِ

تمیزِ سه دینی که راهِ خویش به نژادها و مردمان‌ِ گونه‌گون گشوده‌اند و همه‌شان به قصدشان در تسخیرِ جهان معترفند، از آن جوامع ]یعنی، ”ادیانِ ملّی، عرفی“[ که عموماً به یک نژاد یا ملّت محدود هستند، و هرآن‌جا که گسترشی یافته‌اند به دنباله‌روی، و در ارتباط با، یک تمدّنِ برتر بوده است. دقیق‌تر اگر بگوییم، بیش از یک دینِ جهان‌شمول یا جهانی نمی‌توان داشت، و اگر یکی از ادیانِ موجود بالقوه توانِ کنار زدنِ باقی را داشته باشد، هنوز به هدفش نرسیده است. این مسئله‌ای است مربوط به باور، که خارج از مرزهایِ طبقه‌بندیِ علمی است… تاریخِ مدرنِ ادیان عمدتاً تاریخِ بوداییسم، مسیحیت و اسلام، و کلنجار رفتنِ این ادیان با ایمان‌هایِ باستانی و شیوه‌هایِ بدویِ پرستش بوده است، که پیش از دست‌اندازیِ این ادیان آرام آرام محو می‌شدند، و بااین‌که در بخش‌هایی از جهان هنوز وجود دارند و خود را پس از مواجهه با الگویِ دینِ برتر اصلاح نکرده‌اند، مدام به انقراض نزدیک‌تر می‌شوند.

علاوه‌براین، او به‌اعتذار تأکید می‌کند که، سه ”دین جهانی“ در سطحِ یک‌سانی نیستند. اسلام «اصیل نیست، میوه‌ی رسیده‌ای نیست، بلکه شاخه‌ای خودرو از یهودیت و مسیحیت است»‌، «در ویژگی‌هایِ بیرونی‌اش کمی بهتر از یهودیتی بسط‌یافته است.» بودائیسم «الهیات را نادیده می‌گیرد» و همچنانکه «در ذات خود الحادی است، خیلی زود آلوده‌ی خیالی‌ترین افسانه‌بافی‌ها و کودکانه‌ترین خرافه‌ها می‌شود.» مسیحیت است که «فقط پرستشِ روح و حقیقت را موعظه می‌کند… در نتیجه‌ی طبیعیِ ویژگیِ نابِ روحانی‌اش، مسیحیت بی‌قیاس بالاتر از هردو رقیبِ خود می‌ایستد.“ علی‌رغمِ این ادعایِ آخر، تیه‌له تأکید می‌کند که ”ما در این‌جا نه اقرار به ایمان می‌کنیم نه از ایمانی دفاع می‌کنیم… ما در این‌جا مسیحیت را صرفاً به‌عنوانِ سوژه‌ی مطالعه‌ی قیاسی آورده‌ایم، قیاسی از نقطه‌نظری علمی، نه دینی.» (تیه‌له ۱۸۸۴، ۷۱- ۳۵۸: ۲۰.)

اندیشمندانِ بعدی شمارِ ادیانِ جهانی را با تقسیمِ دو دسته‌ی ”ادیانِ اخلاقیِ“ تیه‌له افزایش دادند، آن‌هم به‌شیوه‌ای غریب از جنسِ کثرت‌گرایی: اگر مسیحیت و اسلام ادیانِ‌ جهانی به حساب آیند، آن‌گاه گستاخی خواهد بود اگر یهودیت را کنار بگذاریم (طرفه آن‌که، این دین الگویِ اصلیِ گونه‌ی کاملاً متضاد، یعنی ”ادیانِ عرفیِ ملّی“ بود.) با استدلالی مشابه، اگر بودائیسم را به حساب آوریم، آن‌گاه هندوئیسم را نمی‌توان نادیده گرفت. و باز، اگر بوداییسم باشد، ادیانِ چینی و ادیانِ‌ ژاپنی هم باید باشند.

گریز از این ظن محال است که دینی جهانی صرفاً دینی است مشابهِ دینِ‌ ما، یعنی که، ورایِ هرچیز، سنّتی است که به قدرت و شمارِ پیروانِ کافی دست یافته تا واردِ تاریخِ ما شود تا آن را شکل دهد، با آن دست‌به‌گریبان شود، یا چوب لایِ‌ چرخش گذارد. ما بدین‌سبب اتحادِ میانِ ادیانِ جهانی و نیز تنوعِ‌شان را درک می‌کنیم که این ادیان با موجودیت‌هایِ ژئوپولتیکِ مهمی ارتباط دارند که باید با آن‌ها سروکله بزنیم. در عوض، تمام ”انسان‌های بدوی“ را می‌توان با هم جمع بست، همان‌طور که ”ادیانِ صغیر“ را، زیرا که با تاریخِ ما به‌هیچ طریقِ مستقیمی در تضاد و تقابل نیستند. از نقطه‌نظرِ قدرت، آن‌ها به چشم نمی‌آیند.

پیروی از الگوی دسته‌بندی زبان‌ها

اندیشمندانِ دیگر، در تلاش برایِ گریز از باریک‌بینی‌ها و ظنّ و گمان‌‌هایی این‌چنین، به طرقِ بدیلِ طبقه‌بندی روی آوردند. اف. ماکس مولر (۱۸۷۳، ۱۴۳)، در ادامه‌ی هم‌بستگی‌ای که در واکاویِ تنوعِ زبان‌ها و ادیانِ برِرِوود آمده بود، می‌گوید ”تنها طبقه‌بندیِ علمی و حقیقتاً تکوینیِ ادیان مشابهِ طبقه‌بندیِ زبان‌ها است“ درحالی‌که علاقه‌ی بررِوود به آمار به طبقه‌بندی‌هایِ جغرافیایی انجامیده است، چه مبتنی بر آمارِ نفوس (هاوپت ۱۸۲۱ یک مثالِ قدیمی است) یا در معنایِ توزیعِ فضایی (مثلاً، دوفونتِن ۱۹۴۸.) اندیشمندانِ دیگر این عناصر را با طبقه‌بندی‌هایِ قوم‌نگارانه درهم آمیختند، با این ادعا که هر «دین ]خاص[ ویژگی‌هایِ خود را از مردم یا نژادی که آن را می‌سازد یا آن را اختیار می‌کند می‌گیرد» (وارد ۱۹۰۹، ۶۴.) همه‌ی این‌ها به پروژه‌هایی انجامید که ”دینِ“ فلان و فلان را به منطقه‌ی جغرافیایی یا ملّتِ فلان نسبت می‌دادند، و می‌گفتند که بدین طریق از جهان‌شمولی‌هایِ تحمیل‌شده یا مدافعاتِ استدلالیِ بی‌پرده از اجدادشان به نامِ اخلاقیاتی جدید از بومی بودن که اغلب دسته‌هایِ بومی را ترجیح می‌دهند، اجتناب می‌شود. بنابراین، کلیفورد گیرتز یکی از نخستین آثارش، یعنی دینِ جاوا (۱۹۶۰) را با تأکید بر هم‌زمانیِ عناصرِ بومی، اسلامی، و ”هندویی“ آغاز می‌کند، و می‌گوید که ”این سه زیرسنّتِ[35] اصلی… گونه‌هایِ برساخته نیستند، بلکه اصطلاحات و طبقه‌بندی‌هایی هستند که خودِ جاوه‌ای‌ها به کار می‌گیرند… هر دیدگاهِ واحدبین قطعاً ناقص خواهد بود؛ و به‌همین سبب من کوشیده‌ام که… تفاوت در رسوم، تضاد در باورها، و تناقضِ ارزش‌ها را نشان دهم“ (صص. ۶-۷). آن‌چه در این میان نامعلوم می‌ماند این است که منظورِ او از صورتِ مفردِ دین که در عنوانِ اثر به کار برده چه بوده است.

بحث تعریف دین در قرن بیستم

همچون قرنِ هجدهم، در قرنِ بیستم نیز مسائلِ مربوط به ادیان پرسشِ تعریفِ دین را پیش می‌کشند. دو تعریف در این میان از پذیرشِ گسترده‌ی اندیشمندان برخوردار هستند، که یکی اساساً الهیاتی است، و دیگری انسان‌شناختی. پل تیلیش، در برگشت از تعریفِ پیشینِ خود که دین را دغدغه‌ی غایت خواند بود، می‌گوید که

دین، در عام‌ترین و بنیادین‌ترین معنا، دغدغه‌ی غایی است… که در حوزه‌ی اخلاقیِ جدیّتِ بی‌قیدوشرطِ خواسته‌ی اخلاقی نمود می‌یابد… در قلمروِ دانش در قالبِ اشتیاقِ سوزان برای حقیقتِ غایی… در کارکردِ زیباشناختیِ روحِ انسانی در هیئتِ شوقِ بی‌حد برای بیانِ معنایِ غایی.“ ]دین[ یک کارکردِ ویژه‌ی حیاتِ‌ روحانیِ انسان ]نیست، [ بلکه میزانِ عمقِ همه‌ی کارکردهایِ اوست. (۱۹۵۹، ۸-۷)

همان‌طور که از دل‌مشغولیِ تیلیش به موضوعاتی مثلِ بت‌پرستی و شیطان‌ برمی‌آید، این تعریف آن‌قدر که شاید بنماید تعریفی سخی و بی‌انتها نیست. اعتقاداتِ ناکافی، ناقص و کذبی از ”غائیت“ وجود دارد. در حقیقت تیلیش تعریفی از دین، در معنایِ بُعدی (در موردِ او، بُعدِ غاییِ بی‌قیدوشرط) از موجودیتِ انسانی، ارائه کرده است.

این قضیه در بازتعریفِ ویلیام اِی. کریستین آشکار است: «کسی را دین‌دار می‌توان خواند که در دنیایش چیزی است که (اصولاً) همه‌ی چیزهایِ دیگر مادونِ آن هستند. دین‌دار بودن به‌معنایِ داشتنِ علاقه و میلی این‌چنین است.» (۱۹۶۴، ۶۱)

اگر کسی ضوابطِ الهیاتیِ تیلیش و کریستین را کنار زند (مثلِ آن‌چه که رابرت دی. بایرد در شکل‌گیریِ طبقه‌بندی و تاریخِ ادیان (۱۹۷۱) آورده) تمیز دادنِ دین از هرگونه طبقه‌بندی و دسته‌ی ایدئولوژیکِ دیگر، اگرنه غیرممکن، بسیار دشوار خواهد شد. این مسیری است که نینیَن اسمارت (۱۹۸۳) وقتی می‌گوید دین را باید به‌عنوانِ یک ”جهان‌بینی“ درک کرد، بدان اشاره می‌کند؛ جهان‌بینی، که نظامی است «از باورها که، از طریقِ سمبل‌ها و کنش‌ها، احساسات و اراده‌ی انسان‌ها را بسیج می‌کند.» (صص. ۲-۳)

تعریف انسان‌شناختی

تعریفِ انسان‌شناختیِ دین که در میانِ اندیشمندانِ حوزه‌ی مطالعه‌ی دین پذیرشِ گسترده یافته، اندیشمندانی که هم در چهارچوبِ کارکردگرایِ آن شریک‌اند و هم آن را رد می‌کنند، تعریفی است که ملفورد ای. اسپیرو (۱۹۶۶، ۹۶) مطرح کرد، ”نهادی مشتمل بر برهم‌کنشِ الگودارِ فرهنگی با موجوداتی که به‌لحاظِ فرهنگی ماوراء انسانی انگارده می‌شوند.“ این تعریف مستلزمِ پذیرشِ نظریه‌ای گسترده از آفرینشِ فرهنگی است، که نشانه‌اش عباراتِ ”الگودارِ فرهنگی“ و ”به‌لحاظِ فرهنگی انگارده شده“ هستند، و فعالیت‌ها یا نهادهای فرهنگیِ انسان را گونه‌ی نخستین[36] قرار می‌دهد و دین را گونه‌ای مادون. این قضیه در تعریفِ اسپیرو هویدا است که می‌گوید ”دین را می‌توان فقط با فضیلتِ ارجاع‌اش به موجوداتِ ماوراء انسانی از نهادهایی که فرهنگ بناشان کرده تمیز داد.“ (ص. ۹۸) تعریف‌هایِ بعدیِ اندیشمندانِ دینی یا این مادونی و تبعیتِ دین را حذف کردند (مثلاً، پِنِر ۱۹۸۹) یا ”ماوراء الطبیعه“ را در جایِ ” ماوراء انسان“ نشاندند (مثلِ استارک و بِینبریج ۱۹۸۷.)

تعریف‌ناپذیری دین؟

زمانی تاکتیکِ پژوهندگان دین این بود که به ضمیمه‌ی کتابِ مطالعه‌ی روان‌شناختیِ دین (۱۹۱۲) جیمز اچ. لیوبا، که بیش از پنجاه تعریف از دین آورده، ارجاع دهند تا نشان بدهند که ”تلاش برای تعریفِ دقیقِ دین در آینده‌ی نزدیک کاری بیهوده است.“ (کینگ ۱۹۵۴) به‌هیچ‌وجه چنین نیست! منظورِ لیوبا این نست که دین را نمی‌شود تعریف کرد، بلکه می‌خواهد بگوید که دین را می‌توان، با موفقیتِ کم‌تر یا بیش‌تر، به بیش از پنجاه طریق معنا کرد. علاوه‌براین، لیوبا پس از آن فهرستِ تعاریفِ خود را طبقه‌بندی و ارزش‌یابی می‌کند. ”دین“ واژه‌ای معمولی نیست؛ اصطلاحی است که اندیشمندان برایِ مقاصدِ فکری‌شان ساخته‌اند، بنابراین تعریفِ آن هم به خودشان مربوط می‌شود. دین، مفهومِ عام مرتبه دومی است که همان نقشی را در تأسیسِ دورنمایِ مطالعاتی ایفا می‌کند که مفهومی مثلِ ”زبان“ در زبان‌شناسی یا ”فرهنگ“ در انسان‌شناسی دارد. بدونِ چنین دورنمایی هیچ مطالعه‌ی نظام‌مندی از دین نمی‌توان انجام داد.

پایان

بخش یکم: شکل‌گیری مفهوم دین از برخورد ادیان

برای مطالعه‌ی بیشتر

Almond, Philip C. 1988. The British Discovery of Buddhism.

Bianchi, Ugo, Fabio Mora, and Lorenzo Bianchi, eds. 1994. The Notion of “Religion “in Comparative Research: Selected Proceedings of the Sixteenth Congress of the international Association for the History of Religion, Rome, 3-8 September 1990.

Capps, Waiter H. 1995. Religious Studies: The Making of a Discipline.

Despland, Michael. 1979. La Religion en Occident.

Feil, Ernst. 1986. Religio: Die Gesehichtes eines neuzcitlichm Grundbrgriffs vom Fruhchrisentum bis zur Reformation.

Harrison, Peter. 1990. “Religion “and the Religions in the English Enlightenment.

Manuel, Frank E. 1959. The Eighteenth; Century Confronts the Gods.

Pailan, David A. 1984. Attitudes to Other Religion: Comparative Religion in Seventeenth· and Eighteenth-Century Britain.

Penner, Hans H. 1989. Impasse and Resolution: A Critique of the Study of Religion.

Preus, J. Samuel. 1987. Explaining Religion: Criticism and Theory from Bodin to Freud.

Smith, Wilfred Cantwell. 1963. The Meaning and End of Religion.

Spiro, Melford E. 1966. “Religion: Problems of Definition and Explanation.” In Anthropological Approaches to the Study of Religion, edited by Michael Banton.

منابع

Acosta, Joseph de. 1604. The National and Moral History of the Indies, translation of the original Spanish edition, published in Seville in 1590. London: V. Sims for E. Blount and W. Aspley.

Adams, Hannah. 1817. A Dictionary of All Religions and Religious Denominations, Jewish, Heathen, Mahometan, and Christian, Ancient and Modern. 4th ed. Boston: Cummings and Hilliard.

Aston, Edward, trans. 1611. The Manner, Laws, and Customs of All Nations, by Joannes Boemus. London.

Baird Robert. 1971. Category Formation and the History of Religions. The Hague: Mouton de Gruyter.

Banier, Antoine. 1741. Histoire Generale des ceremonies, moeurs, et coutumes Religieuses de tous les peuples du monde. Paris.

Baxter, Richard. 1658. Of Saving Faith, That It Is Not Only Gradually but Specifically Distinct from All Common Faith. London.

———. 1667. The Reasons of the Christian Religion. London: Printed by R. White for Fran. Titon.

Bellemy, John. 1812. The History of All Religions, Comprehending the Different Doctrines, Customs, and Order of Worship in the Churches… from the Beginning of Time to the Present Day. London.

Benedict, David. 1824. History of All Religions, As Divided into Paganism, Mahometism, Judaism, and Christianity. Providence, R.I.

Bernard, J. F. 1723-43. Ceremonies ET Costumes de tous puples du monde. Amsterdam.

Boemus, Joannes. 1520. Omnium gentium mores, leges, et ritus. Augsburg.

Brerewood, Edward. 1614. Enquiries Touching the Diversity of Languages and Religions through the Chief Parts of the world. London.

Broughton, Thomas. 1742. An Historical Dictionary of All Religions, from the Creation of the Word to the Present Time. London.

Brown, J. Newton. 1835a. “Buddhism.” In Encyclopedia of Religious Knowledge. Brattleboro, Vt.

——. 1835b. Encyclopedia of Religious Knowledge; or, Dictionary… Containing Definitions of All Religious Terms: All Impartial Account of the Principal Christen Denominations That Have Existed in the World From the Birth of Christ to the Present Day with their Doctrines, Religious Rites, and Ceremonies, and Heathen Nations, Together with the Manners and Customs of the East. Brattleboro, Vt.

Camden, William. 1586. Britannia. London.

Capps, Waiter H. 1995. Religious Studies: The Making of a Discipline. Minneapolis: Fortress Press.

Christian, William A. 1964. Meaning and Truth in Religion. Princeton, N.J.

Cieza de Leon, Pedro. 1553. Cronica del Perri. 4 vols. Seville. Reprint 1918, edited by D. Enrique de Vedia, Historiadores primitivos de Indias, 2 vols. Madrid: Imprenta de Ios Sucesores de Hemando.

Constant, Benjamin. 1824-31. De La religion consideree dans sa source, ses formes, et ses developpements. Paris.

Cartes, Hernan_ 1520. Cartas de Relacion. Reprint 1971, edited by Manuel Alcala. Sepan Cuantos, no. 7. Mexico City: Editorial Porrua.

Deffontaines, Pierre. 1948. Geographic et religions. Paris.

Eden, Richard. 1553. A Treatyse of the New India. London.

Encyclopedia Britannica. 1771. 1st cd. Edinburgh.

Fairbairn, A. M. 1876. Studies in the Philosophy of Religion and History. London.

Geertz, Clifford. 1960. The Religion of Java. Glencoe, Ill.: Free press.

Haupt, Karl G. 1821. Tabellarischer Abriss der vorziiglichsten Religionen und Religionsparteien der jetzigen Erdebewohner. Leipzig.

Hume, David. 1757. The Natural History of Religion. In Four Dissertations. London: Printed for A. Millar. Variorum edition, 1976, edited by A. Wayne: Colver, Oxford, Clarendon Press. (Page numbers cited in text arc from the Variorum ed.)

Johnson, Samuel, comp. and cd. 1755. A Dictionary of the English Language. London: W. Strahan, for J, and P. Knapton.

King, Winston L. 1954. Introduction to Religion. New York: Harper and Row.

Leuba, James H. 1912. A psychological Study of Religion. New York: Macmillan.

Meier, Guebhart. 1697. Historia religionum, Christianae, Judaeae, Gentilis, Mahumedanac.

Helmstadt. ·

Meiners, Christopher. 1785. Grundriss der Geschichte aller Religionen. lemgo.

——– 1806-7. Allgemeine kritische Geschicihte der Religionen. Hannovcr: Hdwing.

Milner, Vincent. 1872. Religious Denominations of the World: Comprising a General View of the Origin, History, and Condition of the Various Sects of Christians, the Jews, the Mahometans, as well as the pagan Forms of Religion Existing in the Different Countries of the Earth. Philadelphia.

Mirabaud, M. (Paul Henry Thiery, Baron d’Holbach ]. 1770. Systirne de la nature; ou, Des lois du monde physique et du monde moral. [First English translation 1820, n.p.]

Muenster, Sebastian. 1550. Cosmographiae universalis… :Item omnium gentium mores, leges, religio. Basel.

Muller, F. Max. 1873. Introduction to the Science of Religion. London: Longmans, Green.

Pagitt, Ephraim. 1635. Christianograpbie; or, the Description of the Multitude and Sundry Sorts of Christians in the World Not Subject to the Pope. London.

Pailan, David. 1994. “Natural Religion.” Paper presented at the annual meeting of the American Academy of Religion, Chicago.

Penner, Hans H. 1989. Impasse and Resolution: A Critique of the Study of Religion. New York: Peter Lang.

Phillips, Edward. 1696. A New World of English Words; or, A General Dictionary Containing the Interpretation of Such Hard Words As Are Derived from Other Languages. London: E. Tyler for Nathanael Brooke at the Sign of the Angel in Cornhill.

Picart, Bernard, and J, F. Bernard. 1723-43. Ceremonies et coutumes de tous peuples du monde. Amsterdam.

Purchas, Samuel. 1613. Purchas His Pilgrimage; or, Relations of the World and the Religion Observed in All Ages and Places Discovered, in Foure Parts. London.

Ross, Alexander. 1614. Pansebeia; or, A View of All Religio11s in tile World from the Creation to This Times, Together with the Discovery of All Known Herisies, in All Ages and Places. London.

Smart, Ninian. 1983. Worldviews: Cross-Cultural Explorations of Human Beliefs. New York: Scribner’s.

Spiro, Melford E. 1966. “Religion: Problems of Definition and Explanation.” In Anthropological

Approaches to the Study of Religion, edited by.Michael Banton. London: Tavistock.

Stark, Rodney, and William S. Bainbridge. 1987. A Theory of Religion. New York: Peter Lang.

Tiele, Cornelius Petrus. 1877. Outline of the History of Religion to the Spread of Universal Religions, translation of the original Dutch edition, published in Amsterdam in 1876. London.

——-. 1884. “Religions.” In Encyclopedia Britannica. 9th ed.

Tillich, Paul. 1959. Theology of Culture, edited by Robert C. Kimball. New York: Oxford University Press.

Tindal, Matthew. 1730. Christianity As Old As the Creation, or, The Gospel, a Republication of the Religion of Nature. London.

Ursin, Johann Heinrich. 1563. Historische-theologische Bericht vom Unterschied der Religionen die Heute zu Tage auf Erden sind. Nuremberg.

Ward, Duren J, H. 1909. The Classification of Religions. Chicago: Open Court.

Watreman, William, trans. 1555. The Fardle of Facions, Conteining the Aunciente Manners, Customs, and Lawes of the People Inhabiting the Two Partes of the Earth, by Joannes Boemus. London.

Whitney, W. D. 1881. “On the So-Called Science of Religion.” Princeton Review’ 57, pt. 1:

429-52.

---

پانویس‌ها

[1] summum genus

[2] Johann Hcinrich Ursin

[3] Guebhart Meier

[4] Historia religionum cristiane, iudaicae, gentili set muhammedanicae

[5] Cérémonies et coutumes de tous peuples du monde

[6] Histoire générale des cérémonies, moeurs, et coutumes religieuses de tous les peuples du monde

[7] Grundriss der Geschichte aller Religionen

[8] Allgemeine kritische Geschichte der Religion

[9] De la religion considérée dans sa source, ses formes et ses développements

[10] Boudhism

[11] Hindooism

[12] Gentoo

برگرفته از gentile

[13] Banian religion

[14] Taouism

[15] Confucianism

[16] hermetism

[17] Naturvolker

[18] fetishism

[19] anthropomorphism

[20] preanimism

[21] animism

[22] Mosaism

[23] Cornclius Petrus Tiele

[24] polydaemonistic

[25] Therianthropic polytheism

[26] kami

[27] Dravidians

[28] Finns

[29] Pelasgic

قبل از تسلط هلنی‌ها بر یونان و آناطولی، ساکنین آن مناطق را تیرن و یا پلاسگی ین خطاب می‌کردند، که آن‌ها هم ریشه شرقی داشته‌اند و در واقع تمدن یونانی دنباله تمدن اژه‌ای این اقوام است. (م)

[30] Etruscan

اِتروسک تمدنی با تبار غیر هندواروپایی است که از حدود سال ۷۰۰ پیش از میلاد تا میانه‌های سده‌ی نخست پیش از میلاد در شبه‌جزیره‌ی ایتالیا دوام داشت و همزمان با شکوفایی جمهوری روم ناپدید گردید. (م)

[31] Chaldaean

[32] Vaidic

[33] Jainism

[34] proselytizing

[35] subtradition

[36] summum genus